Ginru Ginsa Yu Hkrat Wa Ai Lam
Ya hkyak hkyak le ya ni ai hku nna, anhte a shawng hpang ga de anhte gaw Miwa mung, Mongolia ndai ga hku na anhte ginru ginsa hkrat wa ai gaw ndai maga hku na dingdung de na dingda de ginru ginsa hkrat wa ai rai nga ai.
Rai nna htaw… anhte dingdung daw anhte shawng nnan anhte ginru ginsa hkrat wa ai daw de Miwa mung na Jinghpaw htunghking salang ni gaw shanhte dep lu ai daram Jinghpaw a lam hpe grau chye lu na matu shanhte htunghking ni hpe shanhte sawk sagawn mat wa ai, maumwi hpe sawk sagawn mat wa ai hpung langai mi nga ai hku rai nga ai.
Dai kaw na ningbaw gaw salang Manam Tawng re, shi hte Mangshi kaw mali ya mali na anhte jahta nna, anhte n dai kaw htunghking jawng langai mi hpaw tawn da ai. Ya gaw dai hpe jawng hku nna n lang sai laga hku lang kau sai, Shanhte hte wa jahta wa sawk ai shaloi gaw, shanhte sawk mat wa ai lai ladat gaw ndai Jinghpaw ni moi kaw nna, galaw hkrat wa ai htunghking masa ni hta e, ndai nat hte n seng ai daw naw nga ai, ga shadawn – ndai htunghking daw, shinggyim masha ni a ganawn mazum ai htunghking daw, mayat maya wa ai shingra maka daw, dai hpe shanhte sawk ai shaloi gara kaw e n dai lam hpe tsun nga a ta nga jang Jaiwa ga kaw tsun nga ai hpe wa mu mada ai. Jaiwa ga ngu ai gaw Dumsa ga hte n bung ai, Dumsa ga gaw “nat” hte shaga hkat ai rai nga ai. Laka ga ngu ai gaw anhte shinggyim masha shada da shapyaw hkat ai lam re. “N chyin n chyun” ngu ai dai mung tinang hkum hpe tinang shapyaw ai lam rai nga ai.
Raitim Jaiwa ngu ai gaw “Nat” hte shaga ai mung n re, Labau hkai ai nan rai nga ai. Ya naw mu mada lu nga ai Jaiwa ga naw lu shaga nga ai asak kaba sai Jaiwa ninghking ni hpe shawng Jaiwa shangun nna, Shadan Krung ga na ni shara shagu hkan na Jaiwa ga ni hpe shanhte gaw ka mahkawng nna dai hpe bai atsawm sha gara hpang gara mahkra ka jahkrat la ai. Ka da ngut jang Jaiwa ga dai kaw tsun mat wa ai shara ni hpe tam ai hku rai nga mali ai.
Jaiwa ga hpan lahkawng
Jaiwa ga kaw Manau Jaiwa hte Hkungran Jaiwa ngu ai lahkawng nga ai. Manau Jaiwa ngu ai gaw anhte a htunghking ginru ginsa (kaning rai na yu hkrat wa ai mahkra htunghking masa) lam ni, kaning rai na hkan hkrat wa, kaning rai na nga pra hkrat wa ai lam ni lawm nga malu ai. Jaiwa ga hta lawm ai dai shara ni hpe hkan tam sawk sagawn ai. Dai shara kaw nga pra ai ni hpe mung san sagawn la na Miwa ni a Madun gawk (Museum) hkan yu na dai kaw nga hkrat wa ai masha ni a lam ni hpe san shagawn, lup ding lup wa ni hkan htu sawk sagawn nga ma ai. Ya du hkra naw sawk ai, lai wa sai masum mali ning (2005-06) hta sawk lai wa sai dai ni hpe shanhte Jinghpaw laika Miwa laika hku ka shapraw da ai English laika hku mung ka gale da mali ai.
Jinghpaw ngu shaga byin pru wa ai lam
Ya du hkra shanhte matut manoi sawk ding yang rai nga malu ai. Shanhte sawk ai hte maren byin ai gaw kaning nga ta nga jang “Jinghpaw “ ngu ai ga ndai gara kaw na pru a ta nga yang, ya anhte ndai (jinghpaw mung) kaw anhte hkai ai gaw “Chying” kaw na pru wa ai majaw “Chyinghpaw” nga ai kaw na “Jinghpaw” ngu ai re law nga hkai nga ma ai, dai gaw maumwi tak hkai ai hkrai sha rai nga ai.
Raitim ya ndai (Slg. Manam Tawng) ni gaw npawt kaw na nan shanhte gawn hkrat wa ai rai malu ai. Shanhte ni gawn hkrat wa ai lam gaw, Mongolia mung “Sawn” ndai maga de yu hkrat, anhte dingdung de na ni Mongolia ndai Miwa mung jarik de dai de lai bang wa ai, yu wa ai shaloi “Sha-it” langai mi nga ai da. Sha-it dai kaw gaw jau gawng La langai mi dai kaw shan sa hkap gap sha sha re ai. Sha-ik ngu ai dai shara kaw gaw shan amyu hkum sum hpa wa chyu ai shara re Magwi, Shan Nga, Hpawlam, Sharaw, dusat dumyeng hkum sum hpa yawng dai kaw chyu ai shara rai nga ai. Dusat hkum sum hpa sa chyu ai dai “sha-it “ kaw Jau gawng La wa gaw dai kaw sa hkap na “Dai ni gaw chyahkyi gap yang ram sai chyahkyi sha gap na re” dai hku na chyahkyi sha gap la na htingbu htingpyen ni hte wa garan sha ai. Hpang shani hkan e mung “dai ni gaw Shan Nga she gap na re” ngu na gap la nna hpya sha sha, shadu sha ai shaloi, ju sha ai shaloi dai “sha-it” hka hpe sha ja la nna dai hte shadu (dai gaw jum rai nga ai jum hka rai nga ai) sha rai, dai hpang gaw shan kaba ni gap jang masha wunawng wuwa bai sa zup na dai kaw sha jawm ju sha, jawm shadu sha rai hpang jahtum gaw dai kaw “sha-it kaba ndai gaw anhte jum she shadu ga” bai myit lu wa, “jum she shadu ga nga jang gaw jum hpaga she hpaga saga,” moi gaw jum gaw gun rai kaja rai nga ai, anhte Korea sumla hkrung ni yu jang mu nga ai, jum hpaga gashun nna majan byin ai ni grai nga ai, moi gaw jum ngu ai gaw mungkan ting e ahkyak ai lu sha rai nga ai. Dai re majaw jum lu dut ai wa jum lu ai wa gaw sut gan kaja lu ai wa, hpa galai tim lu ai dai hte dut dat tim n ra ai.
Dai majaw jum shadu na she jum law jang dai bai dut hkawm mat wa, anhte lawu daw de bai dingda daw de jum dut yu wa jang gaw, du ai shara hta masha ni, mung madu ni, ga madu ni hkap san ai, “ya nanhte gara ga na sa mani? Kadai ni rai mani?” nga yang “htaw jum maw de na yu wa ai ni rai ga ai, anhte jum maw shawng hpaw ai ni rai ga ai.” ngu nna, “jum maw hpaw ai ni” ngu dai kaw na na wa jang “jumhpaw ni” ngu wa ai, ga shadawn n dai sasana ni n du wa ai ten hta gaw Jumhpaw ni gaw maling mala ra ai ni re majaw gaw bum ga e law malawng nga ai. Rai jang she Miwa ni gaw “jinghpaw Su” nga ma ai. “jinghpaw, Jumhpaw” “nam masha bum masha” ngu ai hku rai nga ai. Miwa ga hku na Miwa ni anhte “Jinghpaw Su” nga ma ai.
Dai kaw na bai lai hkrat wa jang gaw n dai Hugawng ga, Sinna maga de nga jang Assam ga, India de du bang mat wa jang dai de na ni gaw “Singhpaw” bai nga. “ J “ nsen n chye tsun ai, “ J “ tsun na n manu ai majaw, “ J “ a shara kaw “Sing” ngu na “Singhpaw” rai mat ai. Myen kaw bai du jang Myen ni gaw Jinghpaw hpe “S” mung n chye tsun, “ J “ mung n chye tsun rai tsun n manu rai jang “ T” bai tsun ai “Tinghpaw” bai nga ma ai, dai hku tsun ma ai majaw mying gaw dai hku nan hkrat wa ai nga ai rai nga ai.
Dai mung ngai hku na sakse gaw teng man ai ngu na ngai myit ai gaw, ngai shangai wa ai gaw Mungmi Kudawng ga n dai MoKok lahta Momake lahta kaw re, anhte kahtawng kaw na lani mi sa jang Momake du sai, dai kata e anhte sam mung ginru ginsa hkrat wa ai gaw n dai N-mau krung hku yu hkrat wa ai anhte gaw jahtum rai nga ai hku re, dai majaw anhte ga anhte mungmik Kudawng ga gaw masha hpe jumhpaw she nga ai. “Ga! Dai ni na gat jumhpaw law law ai wa” masha grai law ai ngu ai rai nga ai. Dai ni gaw Jumhpaw law law ai wa nga, Amyu rai sa i nga jang gaw Jumhpaw amyu ngu ai bai nnga ai. Dai kaw jumhpaw amyu ngu ai bai nnga, masha yawng hpe jinghpaw nga ai. Amyu gaw marip, lahtaw, lahpai “nang hpa baw amyu rai nta?” nga jang ngai jinghpaw rai nngai kadai n nga ai, Ngai maru rai nngai kadai n nga ai, “ngai marip rai nngai, ngai lahtaw wa rai nngai, shachyen jang “ nang hpa baw amyu rai nta?” she nga ai.
“Htinggaw mying hpa baw nga ma ta? Gara htinggaw ni rai ma ta?” Nga she san ai. Amyu hpa baw ni rai ma ta? Nga jang “ngai gaw marip wa rai nngai, nhkum wa rai nngai” nga she shachyen ai. Amyu ngu ai gaw masha a rusai hku na shachyen shaga ai. Ngai kaba wa ai shaloi gaw dai gaw lai sai 1930 ning (40) ning laman e ngai kaba wa ten, dai ten e gaw anhte ga gaw jumhpaw she re ai. Dai majaw Miwa ni sawk tawn da ai n dai “Jum maw shawng hpaw ai majaw Jumhpaw ni ngu ai re” nga. Anhte ga de “Jinghpaw nnga ai Jumhpaw she nga ai.”
“Jinghpaw “ ngu ndai gaw chyum laika sara Hanson Jinghpaw laika galaw na chyum laika gale ai shaloi she shi ka da ai Jinghpaw Jinghpaw ngu ai hku yawng manu mat ai hku rai nga ai. Jumhpaw hpe Jinghpaw ngu ai hku ka da ai majaw she yawng lang ai she re. Kaja wa ngai naw kaji ai shaloi gaw “Jinghpaw n tsun ai Jumhpaw she nga ai.” Dai majaw Miwa mung na Htunghking salang ni (Slg. Manam Tong) sawk sagawn ai dai gaw nye matu gaw teng ai ngu tsun mai ai, hpa majaw nga yang ngai shangai wa ai shaloi gaw, shaga ai ga mahtang dai rai taw nga ai, shamying ai mying dai rai taw nga ai.
San: Sara kaba n dai Jumhpaw ngu ai gaw “masha” rai sa, ya hpa baw amyu rai nga jang Marip, Lahtaw, Maran nga rai jang, ngai langai mi dai Hindus ni na, Kala mung na lam hpe kachyi mi bai shingdaw wa yu ai le, shanhte gaw htaw ra (india) kaw sara kaba chye na re, Hindus amyu ngu nnga ai Hindu makam ngu ai sha nga ai, e.. Hindi ngu ai ga nga, Hindi amyu ngu nnga. Shanhte shada (Hindu shada) she “nang hpa baw amyu rai nga jang brahmin re, ngai shatri re” ngai hpabaw re. Dai Caste hpe madaw amyu ngu kau ai le, E.. dan re shanhte hte mung htawra daw chyawm kala ni ngu kau sai le i. Hpang e rai timung bengoli ni, Assam ni Oriya ni, Tamil ni, Malayalam ni nga na nga ai. Raitim n dai Delhi hte Uttar Pradesh na shara n kau mi rai rai, Rajastan hkan na ni, dai ni wa hpabaw amyu ngu na n nga ai. Hindi ga ga ai, Hindi ga ga na she Hindu amyu ngu bai n rai, Hindu gaw makam masham she bai rai. Makam masham hte amyu kachyi mi hku na gaw lang kau, rai jang gaw n kau Muslim re, Islam re, Hindu re bai nga makam hku na gaw bai dai hku garan ginhka, n kau mi gaw dai Hindi ga shaga tim Muslim re ni nga, shanhte kaw mung dan re nga malu ai le. Rai jang gaw anhte mung Jumhpaw ngu hpe masha ngu ai rai na, amyu ngu ai hpe htaw ra hku re dai hte kachyi mi gara hku mai shing daw na kun?
Htai: Wo ra ni hte ganoi bung ai rai nga ai. Tim wora ni na shanhte na gaw makam masham hku na hpang wa nhtawm hpang e gaw bai caste hku na shamying la wa ai hku rai nga ai. N dai caste n dai gaw tsawmra mi asak kaba sai hku rai nga ai. tsawmra asak kaba jang gaw tsawmra dang sai le. Dai gaw shanhte a caste langai mi gaw myu langai mi rai nga ai. Caste rai jang gaw nawku htung bai n rai, makam masham bai n rai, rai jang gaw mi gaw dai hpara hku na nawku htung hku yu hkrat wa tim, dai kata kaw shanhte caste bai wa garan mat ai. Dai hpe lang jang gaw htawra mi na hpe mung madung n mai tawn mat, ya na hpe mung n lu shangang mat re hku rai nga malu ai. De majaw tsawmra yak mat ai hku rai nga ai. Dai majaw shanhte gaw n dai shanhte Hindu hpe “Multiple faith mahtang ngu na i? Religion mahtang ngu na i?” Dai Hindu n dai hpe mahtang Hinduism n dai hpe mahta shanhte gaw loi mi grau shang wang kaba nna dai kata kaw mahtang shanhte Identity hpe garan nga ga ai. Hpa majaw Hindu ni a makam masham gaw hpara grai law ai. Ya mung myen ni mung hpara grai law ai nga tsun nga ai le i. Dai gaw Hindu kaw na prat wa ai rai nga ai gaw myen ni a “buddhist” makam gaw Gothamah wa mung Hindu masha rai nga ai. Dai kaw na prat wa ai majaw shanhte mung hpara grai law ai.
Jumhpaw maumwi a shinggyim masha pra wa ai lam
Anhte Jumhpaw a maumwi hta e mung Sara Sumlut Gam shinggyin tawn da ai Jinghpaw maumwi hta dai rawng nga lu ai. Shinggyim masha ni rai n shangai yang nat hpe shawng shangai ai da, nat shangai shaloi, nat kasha shangai ai shaloi Chyanun yan Woi Shun kaw na kasha langai shangai, Nat shangai na mung Hpan wa Ningsang Chyewa Ningchyang shi hku nna N gawn Chyanun yan Magam Woi Shun kaw na shangai ai gaw rai nga, raitim shi gaw ashawng ahpang yawng chye ai. Dai majaw shi gaw Hkristan ni a n hkan e shi hte grai bung ai hku rai nga ai. Hkristan ni mung Karai Kasang gaw shinggyim masha sa tai ai, num sha kaw shangai ai. Jinghpaw ni a maumwi hta mung Karai Kasang shinggyim masha kaw sa git ai lam, sa tai ai lam rawng taw nga ai. Dai hpan wa ningsang chyewa ningchyang mung sa shangai nna, shi gaw kanu yan kawa hpe mungkan ndai kaw nga manga mahkra, dusat dumyeng, hpun, kawa, Jan, Shata, Shagan yawng shawng shangai shangun ai. Shangai ngut sai nga jang she yawng hkum sani nga yang hkum sai nga jang, “ ya ndai ni hpe ndai Gindin aga hpe jahpyen na mungkan ga hpe rem na shinggyim masha garai hkum shangai, garai n shangai na ngu nna,ndai gindin aga hpe rem na matu, Ji Nat shawng shangai mu ngu ai, htaw mahtu mahta kaw na sawn ndang du hkra nat ni hpe shawng shangai ai. Dai nat ni hpe nang gaw hpung ya kaw nga u, nang gaw lungpu sin u, nang gaw maling sin u, nang gaw dai kaw nga u mying shamying ai mung hpan wa ningsang chyewa ningchyang, hkringdat matsun ai mung hpanwa ningsang chyewa ning chyang matsun ngut jang she langai bai shangai"ya ndai mung masha garai n re ji nat magam naw re nang dai galaw u ngu matsun na,dai ngut rai jang she shinggyim masha lang na mungkan ga n dai hpe shinggyim masha up ai shaloi, madu ai shaloi mungkan ga ginding aga n dai hpe e gara hku na bau rem na ngu ai hking shawng shangai jinghkum shangun ai hku re.
Shadawn woi rawn zawn zawn re, n dup sumdu zawn re ai ndai ni hpe shawng shangai shangun ai. Dai ni shangai hkum sani hkum sai nga jang she "ya gaw shinggyim masha, masha masha ginding aga hpe rem na mungkan ga hpe hpyen na masha shangai manu" ngu jang she shawng nna gaw awoi hpe shawng shangai pru wa ai hku rai nga ai, Awoi gaw ngai masha rai ni ai nga na, Hpan wa ningsang chyewa ningchyang gaw nang gaw masha n re nang gaw woi gang ala woi hkyeng ma she re htaw maling masing hpun marin na nga u ngu maling de gawt kau dat ai. Shu bai shangai "ngai masha rai ni ai nga nna, e nang masha rai n re nang gaw le wulu marin hpungya masin nna she dai wulu sin na nga u na lit gaw dai wulu sin na nga u.
Dai hku na masha rai n rai n dai nga pat kau pat kau rai hpang jahtum gaw U-di n san ai kahkum si zawn san ai da kahkum si zawn san ai kahkum man man ai adi hku rai nga ai adi langai mi di shangai ai. Ndai gaw baw mung n tu lagaw mung n tu tawng tawng re wa kahkum si zawn san ai wa hkrung ai rai n re hku nga jut de kabai tawn da na nga taw, n gawn wa magam hpan wa ningsang chyewa ningchyang wa “nu yan wa shangai n htoi gu sai le rai n shangai mi ni” ngu yang “e ma e shangai gaw shangai sai wa n sa mung n rawng n soi mung n awng lagaw mung n tu baw mung n tu dai majaw hkrung ai rai n re ngu na le..kabai tawn kau sai,” “Kanang tawn mi ni?" ngu yang "le jut kaw tawn da ai, sa hta la masu" ngu na hta wa yu yang gaw masha masha shinggyim masha rawng ai shan wa hkum ngu ai dai kaw rawng ai dai hpe atsawm rai madat yu yang, le kahkum kata de masha tsi..tsi.. tsi..nga n sen garu rawng nga ai. Kahkum dai mung yat yat kaba wa ai, masha masha ngu ai gaw ginding aga hpe rem na mungkan ga hpe hpyen na ni gaw n dai kaw rawng ai ni rai ma ai.
Dai majaw shawng shangai sai jinat magam mahtu mahta wa hpe shaga nna "nang gaw ja n hkyi lang na sa wa rit, n dai ga u" dai ga dat u" nga kaja wa Ja n hkyi hte ga na hkyen na madi dat jang she le kata de shaga pru wa ai da, " aka ka ka ngai kaw ang nga ai ngai hpe hkra na lu" nga na bai kayin di na shara mi kaw bai madi yang dai kaw mung dai hku bai "ke ke ke garai hkum rai, garai hkum rai ngai hpe hkra na lu ngai naw yen n ga" nga kata de shaga pru wa wa re ai da. Dai hku byin jang she hpan wa ningsang chyewa ningchyang gaw hpa mi rai yang rai u ga kadoi ga kau dat u kadai hpe hkra yang hkra kadoi ga dat u nga, ga dat jang she hkra maga chyen de marai (8), pai maga chyen de marai (8) ka-ang kaw langai mi gaw kadoi hkra kau, dai wa sai pyang pyang rai jang she hpan wa ningsang chyewa ningchyang gaw n dai hkra maga de na ni hpe shadang la sha ngu na re nga shadang masat shakap ya, pai de na ni gaw shayi ngu na re shayi masat shakap ya ai.
N'dai ka-ang na kadoi hkra kau ai wa hpe gaw yawng a malai shi hkala hkam sai re majaw shi hpe gaw nanhte yawng hkungga mu dai majaw nanhte shadu lu shadu sha ai nanhte kra ai wan mang kaw dap hkun kaw shi hpe jaw mu hpa lu tim mung shi hpe shawng jaw hpa sha timung shi hpe shawng jaw nga dai n bya nat rai nga n bya nat gaw dap hkun kaw nga ai rai nga ai.Hkala hkrum ai wa gaw n bya bya mat ai yawng a tsawra na jaw ai rai nga ai. Tsa lu timung kachyi mi hprep di na dap hkun kaw dai hku hprep di na lu ai hku rai nga moi gaw shanhte dai hku galaw ai rai nga ai.
Hpan wa ningsang chyewa ningchyang gaw dai ni mahkra matsun, manau woi nau kau da nna shi gaw mat mat ai, shi n nga sai hku re. Shinggyim masha ni hpe mahkra n dai mungkan ga hpe ap kau da sai hku re. Dai majaw ya anhte shinggyim masha ni gaw jinghpaw ni gaw nat jaw ai, hpan wa ningsang chyewa ningchyang Karai Kasang nga ai re chye timung shi hpe anhte naw mung n naw ai jaw mung n jaw ra ai hkungga n jaw ra ai hku re. Ya sasana sara ni du ai shaloi gaw dai shawng mu ai hku re "ndai ni gaw nat mi jaw timung Karai Kasang nga ai re ngu gaw chye raitim Karai Kasang hpe gaw shanhte bai n naw Karai Kasang hpe gaw shanhe bai n jaw San jang gaw "taw nanhte Karai Kasang nga gaw tsun Karai Kasang hpe gaw n naw ai wa mi nanhte nat hpe hparai jaw" nga jang "Karai Kasang hpan madu re gaw asak madu shi she jaw ai re gaw shi gaw jaw ai wa re shaman ai wa she re anhte n jaw ra ai gaw" dai hku nga ai. Jinghpaw ni gaw moi nat jaw tim Karai Kasang nga ai hpe chye chyalu re.
Nat Hpan Masum
Raitim Karai Kasang hpe n naw ai hpa majaw nga yang Karai Kasang gaw shinggyim masha hpe mahtang "ndai mungkan nanhte madu sha manu up nga manu" nga na Karai Kasang ap da sai re majaw, Shi gaw n nga sai le.
Shinggyim masha kaw Shi n paw pru sai hku re nga ai. Dai majaw moi nat jaw prat kaw nat ngu ai myu masum nga ai matsaw n tsa nat, masha nat, tsasam nat ngu ai masum nga ai. Matsaw matsa nat ngu ai gaw jan nat zawn re ai ni mahtu mahta nat zawn re ai ni, jan ga de nga ai jan nat ni shata nat ni, myihprap nat, mu nat ndai ni gaw matsaw matsa nat ni rai nga ai. N dai ni htaw n tsa de nga na anhte hpe marang jahtu ya jan shamai ya rai nga ai. Ndai ga ntsa hta gaw nat amyu lahkawng re. Tsasam nat ngu ai dai ni gaw nat matse n dang nat zawn re, sa wa nat zawn re ai jaga nat zawn re ai ni rai nga ai. Ndai ni gaw nat kaji kajaw hpyi nan hpyi sha ai nat rai nga ai hpyi ai n lu jang kawa na.
Dai nat tsa-sam ni hpe gaw nta shinggan e jaw ai. Mu nat hpe gaw htaw numgaw kaw jaw ai, anhte nta kaw gaw mu nat jaw ai, hkingjaw ni hte hpumlum ni n tsa de lung ai, nhku kaw gaw dumsa la wa dumsa taw nga, Mu nat hte shaga taw nga, htaw numgaw kaw e hkingjawng wa hte hpumlum wa lung nna baw kaw e langa nga hkra daw na dagup ai baw kaw dai gup na she dai ngahkra ka-ang na ginlang kaw kawa mazi lahkawng (chyik chyai) jun tawn da ai. Hkingjawng wa mung dai gup ai hpumlum wa mung dai gup ai lakang htan na numgaw de lung, htaw numgaw du jang she le n pan nchyun matu kaw mung dai zawn re dagup da ai hku re, n'ta ka-ang kaw mung dai hpe dagup da ai, htaw n bang n chyun kaw mung dagup da ai.
Dai mazi jun tawn da ai langa ngahkra masum jun tawn da ai hkingjawng hte hpumlum wa mung dai gup tawn da na yu mat wa, dai gaw mu nat galaw ai shani dumsa wa gaw n hku daw dap kaw madin gumba makau kaw dumsa tingnyang shadung tawn na dai kaw shi gaw hkingwai ngu nga ai kumba n htan hkingwai lang, n ga mi de gaw htinglan lang (htinglan ngu ai gaw Kawa n dum laman mi sha re lami lawm na lawu e htum pa tsawm ra mi galu ai lema 4" daram re lami kaw na htum pa, laman mi re kawa dai kaw lagoi lahpaw hkayawp kau na pali hte atsawm sha hkang hkayawp kau na hpumlum wa gaw dai kaw hka n tsin bang ya rai, maga mi de gaw htinglan ngu ai n tsin n dum dai hpai, maga mi de gaw hkingwai ngu ai kumba n htan hpe "pak pak pak" timing (beating) shabung nna shi a dumsa ga ga shagawp timing (beating) hte shabung nna kumba hpe ga dun de kayat na dumsa mat wa, htinglan mung lang na kalang lang gaw shi ga lami ahkyak ai ngut sa i nga jang htinglan dai hpe kachyi mi dun de chyinghkyen htingkran hku jaw ai hku re. Ya buddhist ni (ye tset cha) ai hpan le Nat jaw ni gaw htinglan dai hte n tsin jaw na bai dumsa, nau ba wa sai nau pu tsu wa sai rai yang shi ganang du hkra dumsa sai dai hpe dum let hkring la tsa lu la manang ni hte gan jahta la malut shachyi maya la na hkring la, ba mai sai nga jang dumsa tingyang kaw bai wa dung dumsa ai re, dai gaw Mu nat galaw ai shaloi re, Mu nat hkungri gaw le npan de npan ndaw kaw jun ai.
N dai salak nat (n hprap nat rai nga) hkungri mung n pan de sha jun ai hku re. Jan nat hpe gaw n pan n chyun matu ang ang kaw kawa tawng lami sharawt na n chyun matu kaw pinra ra da ai. Nat ra ngu pinra kaw jaw ai hku re shanhte nat lahkan ngu ai kumhpa hpe dai pinra kaw mara da ya ai. Dai gaw jan hku nat dai mung dumsa mung n hku kaw sha dumsa ai. Dai salat nat ni jan hku nat ni gaw n pan numgaw n chyun kaw nan hkingrawng ngu ai pinra de jaw ai dai ni gaw matsaw ntsa nat rai sai.
Masha nat ngu ai gaw shinggyim masha dinghku a kaji kawa ni dai ni hpe masha nat ngu ai re, kaja wa shanhte a kaji kawa rai nna kashu kasha ni hpe n ja ai kaja wa naw karum mayu ai shaman mayu ai makawp maga mayu ai majaw si wa ai shaloi shanhte gaw matan ga tsun da na shanhte kashu kasha ni hte matu makawp maga naw nga mayu ai hku rai nga dai ni gaw masha nat hku rai nga ai.
Ga shadawn tsun ga nga yang - anhte nta jaw ai masha nat (tsu nat) gaw masum re. Langai mi gaw dumhpawng wa ngu ai dai gaw htaw anhte a kaji tsawmra mi prat ban 5,6 daram rai sai dai wa gaw n pan kaw e shi nga dama ni hpe shap ya, dama ni gaw nga hpe bai sa ya ai hku rai nga, shi gaw bang kang labu bu nna nga hkap dun la ai ngu yang she shi a labu hpe sharaw hpyi shadu na hkap daru ai nga yang wa hku shadung ngu ai (npan kaw na lakang baw wa hku shadung ngu ai maka ka kau hkra re manau shadung maka zawn re maka shadun ai rai nga, n ga mi de gaw dun rai sai n tawt) kaw ngau kaba hkan da ai le n dai wa hku shadung ndai hte shatai na daru shat kau ai. Shi a kajawng sha si mat ai re majaw shi nga shi hpe daru shat kau na kashu kasha hpe hpa ga matan mung n tan tsun si mat ai majaw shi gaw myit n dik ai, maroi n nyi ai majaw “ngai shu ngai sha ni hpe hpa numhtet numra mung ga mung n lu tsun kau da, hpa mung matsun ga n tsun kau da ai sha ngai si mat ai dai majaw myit n dik ai” Shi myihtoi bai yu ai “ngai shu ngai sha nanhte hpe zimlum mayu ai, rau nga mayu ai makawp maga mayu ai ngai hpe nanhte a gumgun gumhpai hku ji nat hku naw jaw marit” dai ra ai nga na jaw ai hku rai nga ai. Dai gaw Dumhpau wa rai sa.
Lahkawng gaw, anhte Du la Wa ngu ai wa jaw ai Du La wa ngu ai gaw anhte hpe ginru ginsa woi hkrat wa ai htaw hka hku ga kaw na Sadung hku woi hkrat wa Sadung hku na she Namhkam n dai Yang Wu, dingga, Banma hku na n dai Manmaw hkran Tara ga hku yu nna anhte ya nga ai Mungmi Kudawng ga, N mau hka rap na Balawng ga de ginru ginsa hkrat wa ai. Balawng ni hte hpyen majan hku na n shang wa ai mung masa hku na jinghku hku wa ai, majen je bang mat wa ai rai na anhte ga hta e majen je na mungdan woi de ai ninghtawn ningngat woi shangang shakang ai woi hkrat wa ai dai gaw Du La wa ngu ai rai nga ai. Shi gaw nye wa a kaji ni a kawa nan rai sai, Shi gaw kaji ke rai nga dai wa mung majan kaw si mat ai. Dama rai nga ai ya nga ai manwin Du ni ngu ai ya nang shanglawt kaw e Du kaba Seng Li le Du kahtawng e nga ai n dai ni a nta rai nga n dai ni a kaji prat, Manwin Du ni hte Balawng ni gasat hkat ai shaloi manwin du jan gaw anhte a kaji ni a kajan anhte nta na Nang Bawk ngu ai re da, dai wa Manwin du jan tai rai jang gaw manwin du ni Balawng hte gasat jang gaw anhte Mayu du ni hpe she naw wa garum da rit nga sa saw rai jang she dai kaw e Nye kaji dwi Hkun Seng ngu ai wa mare masha ni hpe woi na manwin du ni hpe majan gasat garum ai. Majan gasat karum ai kaw e ndai dumsa ningwawt ni gaw “Du wa e nang gaw shamawt n hpru ai, shaba wawt yu yang nang majan n mai sa ai nang hkala na n dai dai majaw gaw nang n mai hkan nang ai nang n mai ai”, “Ah.. nye Dama ni a majan nga yang mi ngai n sa yang gaw n mai ai, ngai gaw n ta sha pyi wa sin ya na ngai mung hkan nang na” shing nga tsun ai hku rai nga, “nanhte a shat simai ni ngai lajang jaw na dabang sin ya na ngai hkan nang na nngai” dai hku rai yang gaw majan n gasat ai hku nga yang gaw mai na re, nga na sa wa ma ai.
Manwin Du ni nta du jang manwin du ni nta gaw Balawng ni nat kau ya sai n ta n lu mat sai, N’ta hkru mat sa. Rai jang majan ginra de hkan ra sai majan ginra de bai hkan, Balawng ni hte gasat lawm, dai ngut na bai wa hkring nga rai jang she “ Nanhte naw hkring mu ngai nanhte na shatmai naw shadu jaw na ngu yi shari de shatmai naw sha tam na, chyinglap sa di na nga sa wa ai kaw Balawng ni shingnawm kaw na shingte sat kau ai. Kaji Hkun Seng ngu ai wa gaw dai kaw si mat ai hku re. N dai Du La Wa, Dumhpawng Wa hte Hkun Seng wa ngu ai ma n dai ni rai nga ai, Tim Hkun Seng hpe gaw anhte n jaw ai, raitim Hkun Seng a kasha shi gaw kawa a malai Du bai tai ra na mare masha ni hpe tsun ai, dai gaw nye wa a kawa nan rai sai, nye kaji dwi rai sai maning a shawng shaning sha n dai nta kaw si mat ai, dai gaw nye wa Du wa La Raw shi kawa re kawa majing Zau Tang wa ngu ai re. Anhte nta Masha Nat masum jaw ai Dumhpawng wa, Du La Wa, Zau Tang wa ngu ai n dai masum re. Anhte a kaji majing ni rai sai, kaji ke ni, Si mat ai hpang nat bai tai nna n’ta masha ni hpe bai zinlum ai. N dai kaba htum ai yawng a shawng na Dumhpawng wa ngu ai nat gaw htaw .. Moi na Ngaw Wa, Lahtaw ni yawng jaw ai Ngaw Wa, Ngaw Wa a lahkum (myihtoi lahkum) Myi htoi wa hpe hkringhtawng jaw na myihtoi htoi lu ai, ngai hte galoi rai tim mung ngai hte shaga lu ai, shaga lu ai, ngai hte matut mahkai lu ai, bai Ngaw Wa gaw Dumhpawng wa hpe shi a myihtoi lahkum hkringhtawng ap ya ai, dai mung myihtoi ga hte hkrai ginrat hkat ai hku re.
Dai hta hkan nna, anhte gaw lahtaw nga tim lahtaw nat Ngaw Wa hpe anhte n jaw ra mat ai, anhte a kaji Dumhpawng wa hpe mahtang jaw ai, raitim Du La Wa hte Zau Tang wa gaw myihtoi lahkum rai n lu ai. Masha nat tai ai (gumgun gumhpai nat) masha nat dai ni hpe gaw gumgun gumhpai nat ngu ai re. N dai ni gaw kashu kasha ni hpe makawp maga na matu lit nga ai gumgun gumhpai nga ai hpa raitim kashu kasha ni hpe gun tawn da ai ni kashu kasha ni a nga mu nga mai ai lam hpe hpai tawn da ya ai ni, si hkrung si htan hpyen majan n dai hpe hpai tawn da ya ai ni re. Ya n dai gumgun gumhpai ngu ai kaji kawoi nat n dai ni gaw kaga nat ni hpe dang kau ai, Shanhte hpe gaw hkungga jaw tim mung Nga hkungga jaw ai. Wa hkungga pyi n jaw ai, Kaba dik ai hkungga gaw n dai ni hpe jaw ai, kaji kajaw kawa ai ni hpe gaw n kau mi hpe gaw Wa jaw ai U jaw ai Gwi sat jaw na shabawn ai re toi kau ai re. Tim gumgun gumhpai nat ni nat gumja ni hpe gaw shanhte a hkungri mung n hku kaw she re. N ta n hku Daw dap jut kaw na hpe gaw hkungri n re nat shagyam she nga ma ai, pinra nga dai kaw jaw ai. Dai gaw n hku nat mung nga ai, Gumgun gumhpai nat mung nga ai, masha nat mung nga ai dai gaw masha nat nan rai sai.
Ya Miwa ni hte grai bung ai hku re kaji kawoi ni a sumla n ta kaw naw taw nga ai. Anhte Jinghpaw ni gaw n ta kaw naw ai sha n re, kaja wa hkungga jaw ai shanhte hpe grai hkungga ai hku re. Majan sa na majan hkrum sai nga jang dai gumgun gumhpai nat ni hpe shaga ra ai, myihtoi yu na gumgun gumhpai nat ni hpe san ai, “Gai ya anhte majan rawt na sai dai ni hte gasat ra sai, anhte htim na i ? n htim ra ai i? gara hku di na i?” ngu san “htim mu” nga jang gaw htim, htim jang gaw majan de kadai kadai sa na ngu ai dai hpe jaba bai wawt yu ai, shaman gapaw na jaba wawt yu yang sa mai ai nga shamawn hpru ai wa sa na, n hpru ai nga jang nang n mai sa, n ta kaw nga, mare kaw nga na mam htu majan jarik tam, gat sa jum sa mari, hpaw mi ni mahkawn ni hte mam htu n gu htu na majan de ration sa jaw, nga sat shan jahkraw hkraw na sa jaw, nai ni kahkum ni sa jaw rai na shamawn n hpru ai ni gaw mare n ta kaw nga ra ai hku re, shamawn hpru sai ni gaw sa, rai na nat ni nat gumja gumgun gumhpai nat ni hpe Nga hkungga kaba jaw na shanhte hpe shaga ai majan kaw garum la mi ngu hkungga jaw ai. Rai nna n dai Mu nat zawn re ai ni Salap nat zawn re ai ni Jan hku nat zawn re ai ni hpe Wa langai langai hkungga jaw ai.
Ga shadawn: sak se madun na nga yang moi nye kaji ke ni a prat e myen mung hta English ni galai n up ai ten , Mung Mik Du (Zaw Byar Wa) a hall kaw Mung Mik Zaw Byar ni hte anhte Lahtaw ni Loi Gaw Du ni gaw Mung Mik hte ni htum ai Loi Gaw mare ( ya Loi Gaw ni jinghpaw mung de htawt wa masai) n dai ni hte Mung Mik Du ni gaw mai sak hpaga rau ga ai jinghku rai taw nga ai, Mung Mik Hall hpe htaw Mung Len Du ni sa gashun la kau ai, Mung Mik Hkaw hpe bai je la ra sai nga na Lahtaw Du ni sha n ga N hkum ni Lahpai ni Maran n dai ni hpe shaga na she “gai kaning di na kadai mung kadai tinang a nat shagreng na she sa ga ngu na,” Maran ni mung shanhte a Ming Yat wa hpe shaga, N hkum ni mung shahte a Zau Ja wa hpe shga, lahpai ni mung Na Hkyu wa hpe shaga hkungga yawng jaw rai na “yawng hkum sani ngu yang hkum sai” Mu nat ni Salat nat ni Jan nat ni hpe wa nawng jaw rai majan sa mat wa, Mung Len hpyen ni gaw dai Hkaw wang hpring, Mung Mik Du gumgai hte ma kasha kaji shan lahkawng hkrai sha ngam da ai, hpyen ni gaw shan woi dwi hpe Hkaw makau na lagat hpun hpung rawng mana maka re ai kata n pu kaw htawng langai mi galaw na sharawng tawn da, dai kaw shanhte gaw sa wang ma ai shanhte wang shang wa ai hte Mu “Dem” nga marang chyit chyit nga htu na Mu mung “dem dem” Hkaw hpe wa wang shang wa ai shaloi dai lagat hpun kaba hpe Mu sanit lang achye rai jang lagat hpun dai gaw mahkra hpyai daw mat ai, du gumgai shan woi dwi hpe rawng tawn da ai htawng dai gaw n hkra ai da, hpyen la ni gaw wang kata de shang na dai kaw na hpyen ni mahkra hpe azat kabai kau na lahtaw du ni gaw dai Hkaw hpe sin taw nga ai, sin taw nga yang ngam taw nga ai makasha hte shan woi dwi hpe gaw hpunggyi jawng langai kaw sa ap da ai, dai ma kaba ai du hkra Du tai ram ai du hkra bau da ya mi ngu sam hpungkyi (Mu mike) ni kaw ap kau da na Hkaw hpe gaw Lahtaw Loi Gaw ni sin da ya ai.
La kasha asak (10) jan wa jang dut lu dut sha chye wa jang hpung kyi wa gaw shi hpe tsun ai, "Nang ya du kasha re, nang hpaga yumga chye galaw ra na n dai, dai majaw nang hpaga ga rawt su, htaw Balawng ga Loi Lung ga de Nam sam ga rai nga ai dai de gat wa dut su" ngu nna Lagup langai ma galaw ya dat ai, "ndai Lagup nang galoi hkum raw yaw, hkum shamat yaw" ngu na lagup n tsa kaw ("magwi n si kawng n malaw") ngu sam ga hku (ga makoi) ka shakap dat ya ai. Ma gaw lagup dai gup nna gat kaw gat dut gat mari nna dai kaw nga yang Balawng Lawng Pe Hkawng kaw na salang ni gat sa ai shaloi sa mu ai, dai ma a lagup n tsa na laika si hpe sa yu "Magwi n si kawng n malaw" n dai gaw lachyum rawng ai ga she re ngu na "ndai wa du kasha rai ang ai" Ma hpe "nang kanang na rai?, hpa baw na sa a ni?" ngu san yang "mungmik ga na lung wa ai re" ngu tsun ai da, Salang dai ni gaw chye na mat na dai shaloi dai ni gaw "Nang nga ai de anhte hkan yang i mai ai i?" ngu yang Ma gaw "mai ai le" ngu htan ai, "Kanang nga n ta?" ngu san yang "hpung kyi jawng kaw nga ai" ngu ai, shahte mung hkan nang ma ai.
Hpung kyi wa hpe sa hkrum jang dai lam yawng tsun dan ai, Ma n dai hpung kyi jawng de kaning rai du wa ai lam ni yawng tsun dan ai da. Dai tsun dan ngut jang she "Aw…. ma n dai gaw du kasha re, Hkaw madu ra ai, hkaw dung ram sai" ngu shi ning nga jang gaw hkaw dung ram sai lei, Shanhte gaw mi na Hkaw sa hkye ai jinghpaw du ni hte Loi lung Balawng du ni, ya gaw Nam San rai nga ai anhte gaw Nam San nga jang she chye na ai le i, anhte ga gaw sam ga hku Loi Lung ga ngu ai le, ndai ni hte Jinghpaw du ni pawng na Zaw Bwar kasha ndai hpe Zaw Bwar htingnu kaw e Zaw Bwar sa shadung da nna anhte lahtaw du ni gaw tinang n ta de tinang wa mat ai.
Ngu mayu ai gaw, Gumgun gumhpai nat ngu ai moi anhte jaw ai Gumgun gumhpai nat ndai ni gaw mana maka masha hpe grai makawp maga ai, tinang hpe jaw jau ai kashu kasha ni rai nga ai gaw dai majaw makawp maga ai le i, shanhte hpe jaw jau hkungga nga ai nga na le, n hkungga wa jang she gawa wa ai gaw, shi hpe n dum wa sai, shanhte gumgun gumhpai kaji kawa nat ni hpe n hkungga wa na kam mara rai wa jang she gawa wa wa re ai hku na shadum wa ai re.
Rai na anhte nta gaw gumgun gumhpai nat (3) ting jaw ai re majaw nye dwi la ni nye wa ni nye nu ni gaw nat hpe galoi n hkrit ai. Nye nu ngai hte rau mare kaw na tsawm ra tsan ai deng (5-6) ram tsan ai nam maling kaw an nu hkrai yi sa yup ai ngai naw kaji ai (3-4) ning daram sha naw re dai shaloi, mare na hpawmi ni tsun ai "Taw Du jan nan nu hkrai sha i? Yi e shade de tsan ai kaw nan nu hkrai sha yi e yup ai gaw n hkrit mi ni?" ngu jang "hpa hkrit la law e.. Gumgun gumhpai nga ai she rang mi.. n hkrit ai." dai ram tinang a gumgun gumhpai nat hpe grai kam ma ai. N dai ni gaw hpyi lamum nga lasawk nga ai n dang nga hpa n mai sa ai , mying shaga dat jang "Gumgun gumhpai lu ai re lu.. Gumgun gumhpai nat hpe anhte jaw da ai re lu .. du na re lu .." nga dat ai kaw na gaw tawm hprang rai sai, hpa n sa jahkrit ai.
Nye wa mung n hkrit ai nye wa Baw Dwin gat de jum sa mari na wa, manang wa tsa nau nang na jan du mat ai, n sin sin mat wa, dai ten tsing du kawng hku laprang kawng makau hku hpyit jahkrit ai le, hpyit dai hpraw dat chang dat galu dat kadun dat rai na jahkrit ai nye wa n hkrit ai hpyit she re n hkrit ra ai, yu nna nanag wa hpe atsawm sha lakawn wa, hpang jahtum gaw jahkrit jin jang dai ni hkoi mat wa sai.
Lana mi ngai naw kaji yang nye doi la gaw anhte htingbu hkaraw langai mi din rai htingbu ani sha re ai, anhte hka ja lu ai hka singat lahta kaw na Lasam nga ni nta kaw n ta madu wa mung dum sa re, dai lasam ni a nta kaw she lasawk sa jahkrit ai, lasawk sa jahkrit ai wa mahtang hpun ni hpa ni wa agrawp wa ai zawn nga "Rawng… Rawng.. Rawng.. Rawng.." nga mana maka agrawp garu jahkrit nga jang Lasam Gam ngu ai n ta madu wa gaw n daw kaw sa tsap na "He.. du wa e nang de anhte hpe lasawk jahkrit nga ai lo.." ngu tsun dat ai, nye dwi la gaw yup gawk kaw na n bang de pru wa, n bang n chyan kaw sa tsap na “kaning re ai lasawk, kaning re kaji kajaw re ai nat anhte hpe hkan jahkrit, lawan hprawng, nat kaba shaga dat sai lu, mu shaga dat sai lu” ngu jang she zim nga mat ai. Nye dwi la mung nat n hkrit ai, nye wa mung nat n hkrit ai, nye nu mung nat n hkrit ai. Rai timung Karai Kasang hpe gaw grai hkungga ai, nye nu gaw nat naw jaw ai christan rai n re ai tim nye nu gaw jahpawt jau jau (ngai shani tim gasup nna shana shat n sha yup mat mat re) shat kaw si rai, nu gaw shat n dap tawn da, shat di rai n hpaw shi ai, ngai rawt ai hte gaw “nu shat kaw si sai, shat sha mayu ai, shat di lawan hpaw u ngu” nu gaw “rai n krai ai rai n hkut ai, hkut jang hpaw ya na, hpaw jaw na” nga jahkring rai jang gaw krai na she hpaw, di hpaw ai hte ngai gaw “ya jaw rit ya jaw rit” ngu nu gaw “Ma e jinghpaw ni kalang ta sha ai baw n re da, htaw ntsa de Karai wa ngu naw nga ai, n dai shat n sa htaw Karai wa shawng sha ra ai da, Karai wa sha ngut jang she masha mai sha ai da” nga nu dai tsun ai. Dai shat di kahtet ai salu kawm, salu hkoi mat jang she atsawm sha lahpaw hta dagawt bang ginjup na ngai hpe jaw ai, dai hpe yu yang gaw nat mi jaw timung Karai Kasang nga ai hpe gaw chye ai, nat ni hpe gaw jaw ra ai shanhte gaw anhte hpe makawp maga na matut ma nat kachyi kachyaw ni n kawa lu na matu ma jaw ai. Sasana ni shang wa ai Sara Kincaid ni Ga hkyeng ga ( mugaung ga) de du shang wa ai ten “ Nanhte gaw Karai Kasang na mying gaw gang Karai Kasang hpe gaw n naw, nat hpe gaw jaw, hpa rai na Karai Kasang hpe n naw mi ni?” ngu jang “Karai Kasang hpe gaw n jaw ra ai gaw, shi she anhte hpe jaw ai gaw, shi hpe hpa n jaw ra ai gaw, hpyi mung n hpyi ai gaw, nat wa gaw hpyi ai gaw n jaw jang kawa ai gaw, nat jaw ai dai majaw re” ngu sasana sara Kincaid ni hpe dai tsun dan ai. Dai majaw “aw.. n dai ni gaw Karai Kasang hpe chye ai ni rai ma ai, christan tai jang gaw Karai hpung shingkang rawng na ni re, Karai marai pru na ni re, Karai lawm ai masha ni rai na re” sasana sara ni dai hpe mu ma ai. Sara KinCaid ni Sara Husin ni gaw sam ni hpe sasana galaw na matu lung wa ai she (Sam ni hte mana maka shai ai, naw zai taw ai) jumhpaw ni hte wa hkrum jang dai ni tsun wa jang gaw “Nanhte jumhpaw ni mana maka n hkru ai gumshem ai nga le, taw kaning rai na dai daram ram n hkru ai gumshem ai zai mi ni?” ngu jang “ Shanhte grau zai ai gaw, anhte hpe roi ai majaw she shanhte hpe azat ai gaw dai majaw she re gaw, shanhte zai ai majaw shanhte hpe anhte azat ai she re gaw, hka... nanhte shanhpraw ni gaw anhte hpe hpa n roi ai gaw, hpa n di ai gaw nanhte manam rai tim anhte grai hkungga ai” nga ai hku rai nga. Nta n hku shang tim manam rai tim grai hkungga ai le, shada rai jang grai hkungga ai, mayu wa rai jang grai hkungga ai, dama wa hpe grai hkungga ai, hpunau nga jang grai hkungga ai gaw. Sasana sara ni gaw, Oh.... n dai ni gaw masha myit rawng ai ni she rai ma ai, dai majaw n hkru ai hpe n ra ai ni rai ma ai hpe chye mat ai.
Anhte Jumhpaw ni hkai ai maumwi mausa lam ni gaw bung ai, shara ni hpa ni hkai ai hta loi shai ai sha re, bung ai gaw yawng bung ai, jinghpaw ni yawng dai hku nga hkrat wa ai re. Hkai ai ni loi loi matsing ai daram hkai ai nga yang gaw malap kau ai ni law ai, atsawm n matsing kau ai ni nga ai dai majaw hkai shai mat wa ai re. Yawng mu na hkai ai n rai nga ai gaw, hkai hkrat wa ai hpe jawm matut hkai ai re majaw hkai shai mat wa ai re. Tak tsun ai ni ma bai lawm rai jang gaw, “shing rai na rai na sai” dai ni hpe she “shing re da” nga na dai hku hkai mat wa ai re. Shi a masa gaw anhte ginru ginsa ni dai ni shi a aru gaw bung mat wa ai, dai lakung lakying ni loi loi shai mat wa ai re. Sha-u ing ai mung yawng bung nga ai, n dai lam ni yawng tsun nga ma ai. Anhte ginru ginsa hkrat mat wa ai ni amyu myu re, tinang mying kaning re mying wa ai ni mung bung nga ai.
Anhte a makam masham, shinggyim masha ni Phillosiphy rai nga ai makam masham hku na yu wa ai anhte a dai ni na ga hku (faith and action) anhte a hkap la tawn ai makam masham gaw anhte a sak hkrung lam hta kade daram hkrang pru nga ai ngu ai hta sak se rai nga ai. Nye ji woi ji wa ni a lam mabyin masa sat lawat hpe tsun wa ai gaw n dai rai nga ai, anhte a makam masham hta mi kaw na Karai Kasang nga ai hpe gaw kam chyalu re. Bai nna nat ngu ai gaw Karai Kasang a n pu na anhte dai ni jaw nga ai, anhte hte ganawn nga ai ni re. Ganawn ai hta kaja ai mung nga ai n kaja ai mung nga ai, n kaja ai ni gaw chyasam rai nga ai, kaja ai ni gaw ru sai ni ai anhte hpe makawp maga ai ni rai nga ai.
Anhte a identity gaw entropology hku na bai gawn ra sai, ya nahte a culture, anhte a thought hte anhte a culture anhte hkap la ai phillosophy hte anhte hkan sa ai shani shagu na (practical life) shani shagu jai lang mat ai ni hpe tsun nga ai, hpang jahtum gaw ndai ni rai nga ai. Rai tim original gaw entropology expert ni she mi man hpe yu nna sa lawat hpe yu nna shanhte a hkai ai labau ni hpe yu nna, n dai ni gaw gara kaw na hpang wa nna gara hku kaning rai nna ginru ginsa hkrat ai ni ngu ai hpe chye lu na hku re. Anhte kaning rai na anhte prat galai wa ai lam hpe tsun ai re, culture ngu ai gaw shawng nnan e cult (makam masham)kaw nna she practical life hpe form galaw mat wa ai re.
Bai nna nga shara ginra hta hkan nna, hkyen bum e nga ai ni a culture thought form gaw kaga rai na re, kahtet ga nga ai ni daru rat ga nga ai ni panglai de nga ai ni langai hte langai a culture ni gaw kaga ga gaw rai mat wa na re. Raitim anhte jinghpaw wunpawng sha ni gaw anhte nga hkrat wa ai anhte a lamu ga ginra (region) origin gaw gara kaw na nga hkrat wa ai kaning kaning re na anhte gaw nga hkrat wa ai hpe yu ra na re. Dai majaw ya prat gaw anhte a identity majing gaw hpabaw re ai dai ni hpe entropology hte historical research fact dai hku na she form mai galaw la ra nga ai. Dai ni a ga sha n rai yang gaw shawa, mungkan e hkap la na mung n loi ai, Dai ni ga lawm yang she masat masa jaw ya lu nga ai. Ya miwa ni shanhte sawk ai dai hta gaw miwa culture expert ni asuya ahkaw ahkang lu ai ni ndai ni nan lawm nna hkan pawm ya guide galaw ya rai na galaw hkrat wa ai rai malu ai. Shanhte galaw ai lam ni hpe shareng ya ai myit hkrum ya ai lam ni nga ai, grai authority nga ai hku na galaw ai. Ya anhte mung n dai zawn re ai lam ni lawan wan myit ra na nhten, ya hpa rai ta nga yang anhte gaw moi gaw jumhpaw mung nga, jinghpaw su mung nga ai, Singhpaw mung nga ai, tinghpaw mung ngu ai. Ya gaw anhte gaw Jinghpaw bai nga, Lhaovo nga, Zaiwa nga dai hku bai rai wa. Kachin ngu ai gaw anhte shamying la ai mying bai n rai. Kachin ngu ai gaw myen ni sasana ni she shamying ya ai she re. Moi sasana ni prat hta gaw “nanhte kadai bu, kadai ni law?” ngu san yang tinang nga ai ga hpe law malawng tsun ma ai, “anhte gahkyeng ga na sa ai ni rai ga ai, gahkyeng ni rai nga ai.” nga jang she sasana sara ni gaw “hkyeng” ngu ai “hky” hpe tsun n manu ai majaw “kahkin” nga dai hku tsun ma ai, “gahkyeng kaw na kahkin, hpang jahtum gaw kachin” nga ai de gale wa ai re. Sara kaba Robert ni prat e gaw “kahkyeng” ni naw nga ai, hpang jahtum daw sara Hanson ni a prat du wa mahka shaloi “kachin” nga tsun gale lang mat wa ai re. Kadai kaw na “kachin”ngu hpang wa ai pyi n chye ai hku re. Sasana ni gaw “kahyeng” nga anhte hpe shamying ai re. Ya na “kachin” ngu ai gaw anhte a identity majing gaw nrai nga ai, “u csifvdkY” kachyin ngu ai re amyu myu nga dai ni gaw yu nna tak tsun ai she re, sawn yu na tak tsun ai rai nga ai. Chying tawt kaw na lawt pru wa ai re majaw jinghpaw ngu ai re nga, chying amya hpaw na pru wa ai re majaw jinghpaw ngu ai re nga dai ni mung tak tsun ai lam sha rai nga ai. Anhte gaw kam ging ai fact nnga ai majaw dai hku na rai mat wa ai re. Sasana sara ni anhte hpe “gahkyeng” nga ai gaw sak se madun lu mai nga ai. Kadai ni ngu ai di na madun lu ai, Gahkyeng ni ngu ai mung nga taw ai rai, sara kincaid a lam mung kaja wa anhte ga du yu sai sasana sara re hpe mung yawng chye taw nga ai re, shi ka da ai laika mahtang mung nga taw nga ai majaw dai gaw proof nga ai. Shawng nnan e anhte hpe “gahkyeng” nga ai raitim yawng a mying gaw bai n rai nga ai, lamu ga langai mi “gahkyeng” ngu ai buga ginra langai sha naw rai taw nga ai, shanhte nga ai buga ginra hpe lakap nna tsun ai she re, shamying la ai she re.
Moi anhte kaba wa ai shaloi mung dai hku sha re “nanhte kadai ni rai ma ta?” nga jang anhte nga ai kahtawng gaw Man Seng e rai nga ai gaw dai majaw “Man Seng ni rai nga ai lo” dai hku sha tsun ai re. “kadai kasha ni rai mani?” nga san jang she kadai kadai ngu tsun ai re.
Dai majaw ya anhte gaw miwa ni a lam gawn yu anhte a lam kaning nga tsun nga ma ai hkai nga ma ai shanhte a museum kaw gara hku madun tsun da ma ai hpe gawn yu, shanhte hkai ai labau laika ni hkan yu na anhte jinghpaw ni hpe kadai ni matsing nga ma ai ngu ai hpe mung gawn la mai nga ai. Tabet ni kade ram anhte hpe chye ai lam ni, miwa ni anhte hpe galoi kaw na chye ai, kade ram chye ai, kala ni anhte hpe galoi kaw na chye ai, kade ram chye ai, myen ni kade ram chye ai ndai ni anhte gawn la nna anhte gaw gara kaw na kaning rai anhte pra hkrat wa ai ni re ngu ai hpe gawn la sawk la mai nga ai.
Amyu Langai tai wa ai lam
Amyu langai mi wa tai ai gaw anhte laika wa lu ai kaw na she amyu langai tai wa ai re. Moi prat laika n lu ai shaloi gaw labau ka da na kadai nnga, miwa hkaw hkam sa tai ai langai mi chyawm tai sai nga le, raitim nau gumshem ai majaw miwa ni shachyut kau na jinghpaw ni hkaw hkam bai n lu tai mat ai nga miwa salang ni gaw dai hku hkai ma ai da (Du mahtu naw tsun dan ai). Dai lam ni gaw nga ai raitim ginru ginsa nga pra hkrat wa let wa galaw ang ai mabyin lam re, grin ai mung n rai, hkaw hkam amyu bai n rai nga ai.
Chyum laika hta mung Yosep gaw mayam she re tim hkaw hkam sa tai, ram jang gaw hkaw hkam tai mai nga ai, tim prat tup tai ai baw n rai nga ai, hkaw hkam kasha hkaw hkam sai bai n re majaw shi ngut jang gaw ngut mat sai sha rai nga ai. Kashu kasha ni hpe gaw mi na zawn sha mayam sha bai masat mat ai sha re.
Anhte ginru ginsa hkrat wa yang mung dai hku re, anhte gaw bum masha re majaw bum hku yu hkrat wa ai, layang ga nga hkrat wa jang gaw ganang ganang, n dai ni gaw anhte a shara ngu na mung htaw ra daw de jinghpaw ga ngu anthe gaw gara kaw mung n masat da ai, madu gaw madu taw nga sai raitim masha ni chye hkra n lu masat ai. Miwa ni hte anhte myit hkrum nna n dai hte gaw nanhte jinghpaw du ni up mu ngu na contract ni, document ni sak se hte rai na mung bai n nga, miwa ni hte gasat hkat nna n dai hte anhte dang la saga ai ngu mung n mai tsun nga ai. N dai hte anhte nga hkrat wa ai majaw n dai hte lu la da saga ai ngu n mai sawn la nga ai, madu galaw sha lu ai daram sha rai mat ai. Raitim madu lu ai ahkaw hkang gaw laika n lu ai majaw kadai hte mung contract n galaw tawn da ai, sak se sak gan hku nna ri n htu re ni jaw hkat ai gaw arai sha re majaw mat mat ai baw sha rai nga ai, lang jin lang htum jang tawn kau ai baw arung arai sha re majaw sakse sat gan (proof) hpa mung nnga ai, grin ai proof n tai ai.
Langai gaw anhte laika n lu ai a majaw, amyu langai mi hku nna grai magrau grang hkrat wa ai miwa hkaw hkam pyi gan tai ai raitim, hkaw hkam langai mi mung n lu shadung lu ai, jinghpaw mare langai mi pyi n lu de ai, anhte lamu ga re ngu sak se n lu madun ai. Myen wa kabye du sai ga gaw myen ga rai mat sa, myen wa gaw n lu up tim mung Assam ga wa gabye da sai, hkaw hkam wa kabye kau da ai shara gaw hkaw hkam ga rai mat sai, moi na ni gaw dai hku she myit sawn la ai re, hkaw hkam wa hte hpyen hpung ni gabye ai shara gaw anhte gabye la ai shara rai sai nga shi hkrai dai hku rai mat ai. Jau man ni hte contract wa n galaw da timung maumwi hkai nna hkaw hkam wa hte hpyen hpung ni sa gabye da sai ngu ai hpe claim galaw ai. Dai majaw Hukawng ga mung myen hkaw hkam ni a empire re nga na shamying la, Yudia (Thailand) de mung sa gasat ai, lama dang kau yang gaw (Thailand )mung myen ni a empire kaw lawm mat na sha rai nga ai. Rakhaing de sa gasat na dang kau ai re majaw Rakhaing mung gaw Rakhaing ni a mung dan n rai mat sai, myen empire kata e shang mat sai. Mun ni mung myen empire kata kaw rai masa ai. Anhte Jinghpaw ni hpe gaw myen gaw assam de majan gasat ai rai tim jinghpaw share shagan ni garum la na arau majan pawng gasat ai majaw myen gaw up lu hkra n rai lu ai, majan wa sum ai majaw jinghpaw ga hpe claim n lu galaw ai re. Assam hpe lama dang kau nna Assam lama myen lu up yang anhte jinghpaw mung gaw myen empire kata kaw rawng mat na chyalu rai nga ai. Mahar Bandu la hpe myen wa kumhpa jaw up sha shangun ai re, hkang se hta sha shangun ai shara re ngu na shanhte labau hta dai hku ka bang kau na sha rai nga ai.
Dai majaw anhte a labau gawn hpang wa ai jarik gaw laika lu ai kaw na sha re, kadai mi n na ra yang mung n na ra, nat jaw wa n na ra tim gara hku n chye di ai. Miwa wa gaw dai chye na mat sai, “ndai ni laika lu ai kaw na myu kaba jahpan hta shang wa sai” ngu hpe chye ai majaw htunghking salang ni tsun ai “anhte dai galaw ga, miwa ni hpe nahte kahpu ni she re” ngu yang “n re ai nanhte ni she laika shawng lu ai majaw kahpu re law” nga miwa mung na jinghpaw ni gaw dai hku sawn la ma ai. Dai majaw anhte jinghpaw laika n dai gaw asuya kaw tara shang da sai. English asuya up ai ten sara Hanson gaw asuya kaw jinghpaw laika hpe tara shang galaw ai, chyum laika gale ai ndai hpe mungkan laika dum de bang sai. Dai hku na mungkan chye hkra shi galaw sai. Jinghpaw laika sharin na matu Asuya Hpaji dap kaw na nan tara shang galaw da sai.
1916 ning hta Sara Hanson ni sara Robert ni jinghpaw laika lu sai majaw jinghpaw ni hpe jinghpaw laika chye na matu jawng kaw nan sharin ra ai, jawng kaw sha n sharin yang gaw jinghpaw laika n dai gaw n grin na re. dai majaw jawng laika hpaji hte seng ai hpaji hta grai kung ai grai ram ai Sara Ing Ram (Yangon Kushin ginjaw) hpe Namhkam ga de htawn la ai.
Asuya hpe tang madun ai lam ni galaw ai woi lajang ai wa gaw sara Hanson re, Jinghpaw laika hpe jawng kaw lu sharin na matu manmaw kaw komiti langai hpaw ai. Manmaw hkayaing kaw na pyin nya ye hmu wa gaw hkristan re raitim myen she re, shi hpe gaw tingnyang up galaw shangun ai, ginjaw kaw na masha kaba ni lawm ai, dai ni gaw Hkristan ni re. Catholic de na bishop Kye Hot lawm ai. Hkalup de na gaw Sara Hanson lawm ai, Jinghpaw de na gaw sara Sut Nau lawm ai, Sara Ing Ram lawm ai. Dai komiti kaw na bawng ai hta Jinghpaw ni a matu primery (Jawng kaji) madang du hkra sha gaw jinghpaw laika hpe atsawm sha sharin ra ai lam yawng myit hkrum nna jinghpaw ni nga ai shara shagu na jawng asuya jawng sasana jawng yawng kaw jinghpaw laika text book hpe sharin na hku asuya kaw na na matu hkayaing pyin nya ye htana kaw na zup hpawng galaw let sara Ing Ram hpe jawng kaji, tsang langai, tsang lahkawng, tsang masum du hkra lit jaw let text book ka lajang shangunt ai. Tsang mali gaw text book rai n lu ka lajang ai majaw, sara Ing Ram shawng e gale da ai Christan Buga hkawm laika (madang tsawm ra tsaw sai, makam masham nan hkai ai laika buk) hpe hti sharin shangun ai, n dai gaw jinghpaw laika hta gaw madang tsaw dik rai sai re. Sara Ing Ram gaw tsang mali du hkra kachin text book hpe galaw tawn da ya ai. Dai majaw anhte kaba wa ai shaloi tsang mali du hkra dai hku sharin wa ai re. Tsang mali gaw bum ga kaw n hpaw ai asuya san poi shang ra ai majaw hpaji up ni du lu ai asuya san poi san lu ai shara myo de she sa lung ra ai.
Jinghpaw laika kaw (hka, hkya, hpra) re ai ga si ni gaw hpang e kachin pyi nay asuya bai nga wa nna pyi nya ye dap kaw na htawng madun na kalang bai gyin shalat ai rai nga ai, hk hta ya pawng yang “hkya”, hp hta ya pawng yang “hpya” dai hku bai gin shalat wa ai rai nga ai.
Lai sai ten anhte nga hkrat wa ai hpa majaw n grin ai ngu gaw, laika n lu ai majaw masat masa galaw da na hpa mung n lu, kade galaw gade shakut majan kade dang ai nga tim mung ga hkaw garang sha tim matsing da na hpa n lung hta kawk da ai mung hpa n nga, hkum pup tawng hta ka da ai mung nnga, hpri kaw tawk da ai mung n nga, magri pa kaw tawk da ai mung nnga, nga dam tim mung miwa hku she bai rai, dai hku rai yang gaw anhte gaw anhte amyu masha ni hpe masat na laika wa n lu ai majaw magrau grang gaw grai grang na saga ai, gasat mung grai gasat na saga ai, dang mung grai dang na saga ai, hpaji mung grai chye na saga ai, miwa ni gawn dan ai hku nga yang jinghpaw ni n lung prat hta n lung sumpyi mung wawt dum sai, n lung htu reng sumpyi re nga jang gaw htu reng n dai gaw jinghpaw a madum sumpyi re nga na miwa ni gaw masat masa galaw ai. N dai n lung sumpyi hpe carbon hte shadun dat jang gaw shaning hkying 7 na sai, BC hku rai yang gaw hkying 5 ning daram n lung prat kaw na anhte gaw n lung hpaji chye taw nga sai, raitim mung anhte masat masa hpa mung nnga, kadai galaw da ai raitim tinang si jang tinang lup wa kaw lup shalawm kau ai bai rai, shi hte seng ai shi a rai mahkra gaw shi si jang la wa u ga nga na lup kaw yawng htawm bang kau dat ya ma ai. Dai majaw arung arai masat masa hpa mung anhte kaw nnga ai, laika masat masa mung n nga rai jang anhte gaw kade ram magrau grang hkrat wa ai rai tim anthe matsing da na lam mung nnga mat ai. Anhte kade hkik lai wa timung masat masa hpa n nga wa ai. Dai gaw laika n lu ai a majaw byin ai lam langai re.
Bai langai gaw anhte a lamu ga n lu masat da ai, n dai hte gaw anhte a lamu ga re anhte ga re, anhte mungdan re ngu na gara kaw mung lamu ga jarik hte hkrak, makau grup yin na hkaw hkam hkaw seng du magam amyu ni hte myit hkrum ai laika sak se sak gan hte hpa mung n lu galaw da ai. Hkaw hkam mung anhte n san da lu ai. Mare n de da lu ai, Lamu ga n masat da lu ai sha dai hku ginru ginsa nga hkrat wa ai re.
Lahkawng hta gaw Nawku htung, nat jaw hpe gaw nawku htung ngu kadai n masat ai, animesian (nsoi n sa naw ai ni rai ma ai) sha rai nga ai. Dai majaw n soi n sa rawng ai ma hkra hpe naw ai ni re, shanhte hpe jaw jau ai mung amyu myu rai nga ai, jaw jau ai htunghking mung n bung kadai mung kadai chye ai hku jaw jau ai, anhte nat jaw ai htung hpe gaw nawku htung ngu nna dai ni du hkra nawku htung langai hku kadai n masat ai. Makam masam hku gaw masat ai, raitim nawku htung hku gaw n mai masat ai hku re.
Hkrsitan, Hindu ni hpe gaw yawng e masa langai htung langai hku nna masat ai. Masha daw wa hpe kahkyin lu hkra re htung rai yang she nawku ai htung langai mi hku shanhte masat ai re. Anhte gaw nawku htung mung n lu masat ai, anhte myit hkrum ai gaw nga timung anhte shada chyu gasat hkat na aten shama mat wa ai re. Mayu wa hpe n hkungga ai nga na Dama wa hpe jahte sa tam sa gasat dat. Maran wa a ga hpe Lahtaw wa myu mi sa di ya jang maran wa gaw lahtaw wa hpe bai gasat. Nau wa si htum wa sai nga jang she n jaw sai nga na Mayu wa hpe n dai ram sat gaw n mai, Dama wa hpe n dai ram sat n mai, hpu nau ni shada n dai ram rai gaw n mai ai law nga na htinglu htinglai saga nga nna kasa shaga nna bai htinglu htinglai la, bai shapyaw la ai. Ningrai na achya hkrat wa ai re. Majan byin ai lam gaw hkyen lu hkyen sha ai majaw mung re, gyam lu gyam sha ai majaw mung bying ai re. Shada da shawa hkat ga law hkat chyi hkat nna achya hkat nna nga hkrat wa ai re.
Langai gaw laika n lu ai majaw masat masa hpa mung n lu tawn da ai, lahkawng gaw nawku htung n lu ai majaw anhte a makam masham hpe shangang shakang na matu n mai ia. Dinghku langai hte langai kam ai, gumgun gunhpai nat mung laga ga she re, ngai kam ai nat shi kam ai nat laga ga re majaw makam masham hta kahkyin gumdin na nlu ai.
Anhte gaw galaw lu galaw sha n hkan e shada da chyu gasat hkat, kanawn mazum Mayu Dama kahpu kanau shada roi hkat ai, dip hkat ai nga dai chyu hkai nna shawa hkat rai na gasat amya hkrat wa ai majaw anhte hta e ngang kang ai culture n lu ai. Ngang kang ai culture n lu jang gaw amyu langai mi ngu na anhte n mai masat ai. Kade mi aprat kalu lu tim amyu langai mi ngu na kadai n mai masat ai, dai masa hta anhte nga mat ra ai re.
Anhte ya gaw gara kaw sha she mai byin wa ai i nga yang (1) Laika lu hpang ai kaw na re. Sasana sara ni Sara Hanson mung laika galaw ai gaw grai ahkyak ai re lam, mat n mai ai grai shakut let galaw da ai re. Jinghpaw laika hpe mungkan ting hkap la mai ai laika byin hkra galaw ai. Myen hte ka ga nga jang gaw myen ni kala ni gaw lu hti ai le, international madang nga yang gaw Jinghpaw n sen mahtang mahkra n lu rim nga ai, mungkan de n sen hkrawn hkrang hkra n lu shabra ai.
Sara Ja Gun tsun ai Thailand Payat University kaw shi nga ai shaloi myen hku shagun ai laika ni gaw n du ai da, Thai ni gaw myen laika n chye hti jang kabai kau ya ai, jinghpaw laika rai jang gaw shalai ya ai da “Chiang mai nga hpe chang mai” jinghpaw hku ka tim laika si ni loi bung ai majaw shalai ya ai da. Sara Hanson anhte hpe ya na jinghpaw ga si ni hte galaw da ya ai gaw kaja dik rai sai, N sen mung amyu myu mai shapraw la ai, ya Lhovoh n sen mung n dai kaw na bai galaw la nna n sen mai shapraw nga ai, Lachik n sen ni mung dai hte maren laika hkum hpe galaw dat jang mai byin mat ai sha rai nga ai. Dai majaw grai ngangkang ai laika hkum re, n dai hpe galaw ngut jang Sara Hanson gaw ai, dictionary mung galaw ai, chyum laika gale ai dai ni yawng tang ai. Mungkan e masat masa galaw ai, shi lung wa ai Rojester university kaw na Doctor of Literature shi hpe degree jaw ai. Myen mung a Govenor gaw jinghpaw dictionary galaw shapraw ai majaw Sara Hanson hpe myen gumhpraw deng ga (400) jaw ai. Bai nna english hkaw hkam wa gaw shi hpe Kaizahin ngu ai shagrau jaw ai. Dai ten gaw India mung kaw na up ai ten re, india mung na Wrisoy wa gaw social sevice hta ningtawn ningla galaw ai wa ngu nna social service shagrau ai. Myen mung asuya, India hte British empira hku naw yawng myit hkrum let recognize galaw da ai laika galaw da ai. Dai majaw n dai Jinghpaw laika gaw ngang kang dik ai amyu sha laika nan rai sai.
Sara Hanson (50) ning ja jubili kaw hpang jahtum mungga hta htet da ai ga (4) nga ai, (1) amyu langai kalu gaba wa na matu teng man ai nawku htung lu ra ai, nanhte gaw yesu a nawku htung lu manit dai, n dai hta kalu gaba wa mu, (2) amyu langai kalu gaba wa na matu amyu sha laika ngu nga ra ai, nanhte hpe dai ni jinghpaw laika ngai galaw ya sai jinghpaw laika lu manit dai n dai hte hpaji sharin la mu, (3) amyu langai kalu kaba wa na matu jawng hte sara nga ra ai, dai ni nanhte ndai laika mung lu sai chyum laika mung lu sai, mahkra lu nit dai majaw jawng hpaw mu kahtawng shagu jawng hpaw wa manu, nanhte nga ai shara shagu jawng hpaw nna sharin la mu, sara tai sharawng mu, sara tai ai hta no. (1) gaw tara hkaw sara tai na sharawng mu, no. (2) jawng sara tai na sharawng mu, shabrai sha na rai hkum tin jawng sara tai na hpe naw shang sharawng mu, (4) amyu langai kalu kaba wa na matu hpaji hte galaw lu galaw sha chye ra ai, hpaji ladat hte chye galaw sha ra ai, ya dai ni nanhte yu hkyen sha ai ngu ai gaw hpaji n ra ai, lamu ga hpe yu hpun kawa maling hpe yu du hkra ladaw lamu hpe mada yu na ya yi hkyen ten rai sai nga jang sa hkyen dat, hkai ten rai sai nga jang hkai dat, n dai kaw nai hkai yang mai ai nga yang dai kaw nai sa lup dat, n dai kaw hkai nu hkai yang mai ai nga yang hkai nu sa lup dat, lamu ga masa hpe yu nna hkai sha ai gaw hpaji n re, maram masam machye machyang sha re, hpaji nan chye nna galaw shara ai. Laksama n dup n hkak zawn re ai ni hking arung arai galaw ai ni yawng hkai lu hkai sha hpaji hte sa wa ra ai. Man maw Robert jawng kaw gaw laksama hpaji hte gapyawn nna sharin ai, myitkyina KBS gaw n dup jawng hte gapyawn sharin ai, Zimlung jawng rai jang gaw Da da jawng, Nam hkam jawng mung Da da jawng hte gapyawn nna ta hpaji jawng hte gapyawn sharin mat wa ai re.
Chyum jawng kaw gaw mahkra sharin ai, hkailu hkaisha ni tara shang diploma awng sai ni pinmana kaw hkai sun jawng awng sai ni (Jan Mai Kawng kaw hpung up sara wa tai ai ya n nga mat sai Sara Lahkam gaw chyum jawng sara hkaisun sara re), hkai lu hkai sha rem lu rem sha n dup laksama mahkra sharin ai. Ngai Kuthkai chyum jawng nnan lung ai shaloi Sara Sawt lang ai nga re nga n dup rai ni sumdu sumnep sumhting yawng hkrum hkra naw nga ai, laksama rai mung zing ret da hpa da yawng hkrum hkra naw nga ai, chyum jawng kaw nan n dup laksama yawng sharin ai. Num kasha ni a matu lata hpaji, ri da maka hpaji (Saranum Nang Seng gaw Madalay Domestic school kaw Diploma hte awng la ai, ri da maka hpaji yawng chye ai, tara shang lekmat lu ai,) ni hpe chyum jawng kaw wa sharin shangun ai re.
Shanglawt lu ai hpang she anhte jinghpaw ni hpe sasana sara ni kau da na ten du wa jang she chyum jawng gaw chyum laika hpe madung tawn nna hpung woi ai hpaji hpe sharin na hku, laga bawng ring ai hpaji hpe gaw sasana jawng hte buga hpung ni sharin manu ga ngu dai de madung dat mat wa ai re. Ya chyum jawng kaw yawng n sharin mat sai. Dai majaw sara kaba Hanson a numhtet ga hta n dai (4) grai a hkyak ai, teng man ai nawku htung, amyu sha laika, hpaji jawng hte hpaji sara, galaw lu galaw sha hpaji ni gaw atsam sha kung ra chye ra ai, hpaji ladat hte galaw sha ra ai nga numhtet ai hku re. Anhte hpe hpaga yum ga n chye galaw ma ai nga nna mung grai hta ma ai, masha ni kaw na chyu mari lang ai, gun rai galaw shapraw mung n chye ai, hpaga kaba zawn re ai ni (company) hpaw rai na n chye galaw ai. Sam mung ni chyawm gaw Kachin Trading company nga na hpaw da ma ai, bank du hkra hpaw ma ai, Lashio kaw KTC bank nga na hpaw da ma ai, dai kaw Ju hte English gayau ai Loi Khaing ngu ai wa grai ram ai shi hpe manager galaw shangun ma ai, dai bank gaw grai mying kaba ai Kala miwa ni yawng dai kaw bang ma ai, sam ni ma bang ma ai, grai kang ka ai grai kam malu ai. Jinghpaw hpaga hpung nga ai Myitkyina kaw hpaw ai hpaga hpung gaw Shanglawt nnan lu ai hpang e Lazing Naw ni a seng dai kaw na hpaw hpang wa malu ai re. Man maw ni mung hpaga hpung hpaw ma ai. Ya ngu mayu ai gaw (1) Laika hpe shareng ra ai, Nawku htung, Jawng grai ahkyak ai, galaw lu galaw sha mung jawng kaw sharin yang she kung wa ai gaw, maram masam ai hte sha gaw n dang ai, jawng kaw nan zai ladat ni atsawm sharin ya ra ai, Technic she jawng kaw mai sharin ai. Mying gaw rai n rai nga ai anhte myu sha Jinghpaw laika hpe atsawm hkrak lang lu hkra n dai hte hpa mung ka lu hkra galaw ra ai. Dai majaw ngai chyum jawng ni hpe n gun jaw ai, professor law law shalaw, department law law shalaw ra ai, professor (20,30) nga yang gaw laning mi English hku ka ai jinghpaw hku ka ai laika myu lahkawng n law htum volumn (20) laika buk (20) gaw chyum jawng kaw na ayan pru wa ra ai, Bai nna Magazine Journal ni shata mi (2,3) gaw ayan pru nga ra ai, jinghpaw hku hte english hku pru nga ra ai, shaloi she anhte a jawng hpe anhte a amyu hpe laga masha ni chye wa na re, internet hte mung shapoi dik dik di ra ai, kadai hti yang mung hti kadai madat yang mung madat hpa sha tim shapoi dat ra ai. Laika hte nawku htung gaw hpa mi nga nga moi nat jaw rai ga ai tim ya gaw sara Hanson tsun ai “nanhte hkristan tai wa hpung sha wa ai shaloi, nanhte hkungri hpe sha nat kau mu, nat hpe sha hkyawt kau mu, nat hpe gaw galoi mung hkum jaw sa, nanhte hkungri mung atsai sha nat kau mu, rai timung nanhte a htunghking hpe gaw hkum nat shalawm kau hkum kabai shalawm kau nanhte a htunghking hta Karai Kasang a lata hkang lagaw hkang grai lawm ai, dai hpe chyum laika hte shagreng la mu, shangang la mu” tsun ai, dai hpe ya anhte ni hpung hku woi awn ai, Miwa ni gaw KBC hpe asuya langai mi hku masat ai hku re, second government nga ai, first government gaw tara shang asuya rai nga ai, anhte n ra timung tara shang asuya rai sai majaw hkap la ra sai. Raitim jinghpaw mung hta second government gaw KBC re, amyu masha hpung masha mare masha ni hpe langai mi mung n ngam hkra lu jum ai lu hkra ai gaw KBC sha re, mying jahpan yawng hta tawn da chyalu re. Sharin shaga ai lam nawku jawng sa ai lam yawng hkam la chyalu re, bungli galaw ga nga yang yawng maren yawng rau shamu shamawt ai. Asuya nan n ngu tim asuya hkrang hku nna sa taw nga ai re, miwa ni gaw dai hku mu mada ma ai.
Hpung lam ndai hpe kadai hpa mi nga nga anhte rawt wa ai gaw teng man ai nawku htung rai nga ai yesu a nawku htung dai langai mi hte rawt lawan wa ai re, moi gaw gasat hkrai gasat hkat amya yu wa ai ni ya gaw hkrum wa nga ai. Ya bai bra wa nga ai, “dai jinghpaw laika dai mi gaw moi sara Hanson galaw da ai she re gaw, masha ni sa galaw ya ai she re, anhte nan galaw la ra ai Lhovo wa mung galaw la na kadai mung galaw la na laga ga galaw la saga myu laga ga tai wa ga dai hku byin wa nga ai. Laika chyawm gaw n shut ai Lhaovo hku lu ka hkra lu shaga hkra, chyum laika mung gale sai, mahkawn mangwi gale ya sai, laika anhte galaw ya sai, raitim mung n mai bra mat ai n mai garan mat ai.
Sara Ja Gun galaw ai jinghpaw laika hpe yawng hpe tang madun yu, yak ai lam galai ra ai lam ni hpe yawng a ningmu hpe hkap la nna n dai hku rai yang kaja htum rai na re ngu bai gram la shangang la rai na mung masha ni hpe grau sang lang hkra hte yawng myit hkrum sai yawng lang na myit hkrum sai lang mai sai rai yang gaw dai grin mat na sha rai nga ai. Ya lang nga ai sara Hanson a laika n dai mung moi kalang mi anhte lang lai wa ai laika re ngu ai hku naw mai dip ai, naw mai lang ai, English ni mung version grai law hkra dip nga ma ai, version langai hte langai dip na lang nga ma ai, gara dip dat dat yawng chye hte nga ai, sara Hanson a laika mi dip dat tim yawng chye hti nga ai. Ya na wunpawng laika hku dip dat timung n dai mung chye hti nga ai, nsen sha shai na re, Lhovo nsen hpe gaw Lhaovo hku ka, Lachik nsen hpe gaw Lachik hku ka, Rawang nsen hpe Rawang hku ka la mai hkra anhte galaw kau rai ai. Dai hku rai yang anhte a myu sha laika langai mai byin mat wa ai. Rai tim Hanson laika nga ai kaw wunpawng laika bai jai lang na nga yang challange gaw wa byin na re, lang mai ai nga jang gaw lang na sha rai nga ai, n dai mung naw mai lang ai nga jang lang na sha rai nga ai. N dai lahkawng masum gaw n lang saga law nga lani mi na aten hta shing nga du wa na ra ai, ya gaw dai hku ahkaw ahkang naw jaw nna lang n htawm gara wa grau lang manu yang dai wa grin mat na re, tim aten gaw la ra ai, amyu langai mi a labau ngu ai gaw laning mi hte sha mai byin ai baw n re, prat a yi ngam maka hta hkan nna amyu langai mi shalat shangai sa wa ai re.
Myen ni gaw Jinghpaw laika hpe grai n ra ai, shanglawt nnan lu ai ten Jinghpaw laika gaw myen (kabyi) hte n rai mat ai, Kayin laika sam laika ni gaw (myen kabyi) re, dai majaw Jinghpaw laika ndai hpe shanhte nau wa n ra sharawng ma ai. Sara Dorniram Jaksin Yudathan hpe shanhte dai ram mara n shagun ai shi gaw myen laika pyi sharawt ya ai myen dictionary galaw ya ai, myen ga hku tara hkaw ai, myen laika hpe grai sawk ai dai majaw myit laika hpe jahpu ya ai, myen hku nawku na hku shi galaw ai majaw sara Yudathan hpe shanhte dai ram myit n machyi ai. Myit machyi dik ai gaw sara Hanson hpe re, hkang ni na laika mung anhte lang ai laika sha re, Rawang ni lang ai hte bung ai, Rawang ni hkang ni na laika gaw capital letter hku na sha law mai ka ai, n hti n htang mung lawm ai majaw type writer galaw na mung yak ai. Ya anhte na gaw english laika hte maren mai lang mat ai. Anhte jinghpaw laika hta “wa, Wa” nga ai hpe anhte Jinghpaw ni ka lang yang gaw manu ai, dai hpe sara kaba Hkrai Da gaw grai myit hkrum ai, “nanhte na gaw n sen lung lung yu yu maka n nga ai, ka ai shaloi mung dai n ra ai, hti ai shaloi n dai gaw jinghpaw ga hpe shareng ai dai nan re, jinghpaw ga sha n chye shaga ai wa gaw dai n chye hti na re, n dai chye hti na matu jinghpaw gaw shawng chye ra ai, jinghpaw laika sha chye nna jinghpaw ga n chye yang hpa n tai ai. Laika gaw kadai mung mai sharin la ai mai chye ai, jinghpaw ga sha n chye yang gaw jinghpaw laika jaw hkra kadai mung n chye hti ai, jinghpaw ga shareng ra ai gaw n dai kaw re” nga tsun ai.
Jawng shagu hta jinghpaw laika atsawm sha sharin ra ai, chyum jawng kaw jinghpaw laika hpe n sen kaw na mahkra laika hkum sha n re atsawm sharin ra ai. Jinghapw ga n sen ni nem tsaw gara hku lang ai ngu ai ni hpe sharin ya ra, kachin language hpe language hpaji madang sharin ya ra ai, Sara kaba Hkrai Da nan mung chyum jawng kaw atan hpaw ai jinghpaw laika gawk hpe hpaw ai, sara Zau Yaw hte anhte ni hpe “nanhte jinghpaw ga n chye ai ngai she chye ai” nga tsun ai. Jinghpaw laika phonetic principle ni gaw anhte n chye ai, sara shi she chye ai. Jinghpaw laika sharin sai nga yang laika sha nre n sen du hkra amyu langai a n sen gaw gara hku shapraw ai, myen a nsen gara hku sa ai, sam a n sen gara hku sa ai dai du hkra sharin ra ai, Jinghpaw laika hti Jinghpaw ga ga ya gaw gara hku ngu ai hpe akri akrai sharin ra ai.
Sara Ja Gun tsun ai hta “myen ga gaw ladi nsen re da” n gup n sen, wa n sen nau n lawm ai ladi n sen grau law malawng lawm ai. Dai majaw myen ni gaw jinghpaw laika nga mat ai hpe grai n ju grai pawt ai, myen mung masa salang langai mi tsun ai hpe jinghpaw la langai mi na la kau ai “kachin ni laika lu mat ai grai machyi ai, jinghpaw hpe gara hku mung zinglum n lu sai, jinghpaw ngu ai myu langai tai mat sai” nga tsun ai, jinghpaw laika nga mat ai majaw jinghpaw ni amyu langai tai mat wa ai, myen a zaw hkring mang n mai shatai mat ai myen jahpan hta n mai bang mat ai. Laika nga ding sa htunghking mung naw kaba wa na re. Htunghking mung shamat kau ya ra ai, dai majaw myen ni gaw (1) Jackson college hpe Yangon university de pawng bang kau ai, ndai pawng bang kau ai hta myen sara ni woi awn ai re myen sara ni myen hpung up sara ni “anhte hte n pawng hkyen mat sai amyu kaga rai mat sai” dai hku mu mat ai. Dai majaw jinghpaw ni hpe asuya Power hte myen shatai kau ra ai nga maw ai. Jackson college gaw Kayin ni hpaw hpang ai re 1919 ning jinghpaw laika galaw ngut na asuya ni (pya htan) ya ai hte rau Jackson college hpe Yangon university kaw pawng bang kau ai re. Dai majaw Jackson college kaw jinghpaw laika chyum laika n mai sharin mat ai jinghpaw hku nawku hpawng n mai galaw mat ai. kaga center hpaw nna jinghpaw ramma jawng ma ni hpe zinglum ai Jackson church kaw centre hpaw nawku ku ra mat ai. (2) gaw sasana jawng ni hpe asuya jawng shatai kau ai anhte a laika n mai sharin mat ai asuya pya htan ai laika sha mai sharin mat ai, jinghpaw laika sharin mu gaw nga ai tim majoi tsun ai sha re ga hte ahkang jaw ai sha rai mat ai, Upadi hte sharin ra ai ngu nna n ka da ai. Jinghpaw sara ni gaw n kam sai shabrai lu ai mung nre majaw, laga tution jaw ai mahtang gumhpraw grau lu ai re majaw myit n lawm mat ai. Sasana jawng zing kau dat ai majaw jinghpaw laika gara kaw mung n lu sharin mat ai.
Jinghpaw laika n sharin mat na tang mat myen laika grai chye wa sai nga jang nawku hpung kaw bai ningjak wa ai. Jinghpaw mung daw masha yawng nga jang gaw myen ga lang ra sai. Sam ni mung Sam mung daw nga jang gaw myen ga lang ra sai. Myen chyum laika hti ra sai, myen mahkawn hkawn ra mat ai. Jinghpaw chyum laika dip saga nga jang anhte mahtang she “n ra sai gaw dai amu shalaw myen hku yawng chye ai she re mi” nga tsun wa na ra ai anhte nan she pat na ra ai. Myen hpung up sara ni a lahkam gaw anhte ni hpe myen shatai na hku re. Myen hpung up sara ni gaw myen masha re ya shanhte ni dai hku shachyai taw nga ma ai.
Myen shanhte ni myit ai gaw sinna masha ni anhte hpe myit sa gara kau ya ai amyu sa garan kau ai, shanhte a matu hpyen kaba ningma kaba rai mat ai hku mu mat ai majaw anhte Jinghpaw ni hpe mung dai n ma kaw shalawm kau ai, gara hku n mai tsi la mat ai hku myit ma ai.
Moi gaw Sam ni mung nat jaw re yat yat pa ga de yu wa na myen hte gayau mat jang she Buddhist gale mat ai re. Myen hkaw hkam AhNawRihta wa nan gawk ngu ni woi gap amyu myu woi pyaw rai jang she sam ni mung dai kaw pyaw dum mat na Buddhist makam kam mat ai. Rakhaing ni mung dai hku rai mat ai, n dai ni hpe zinglum ai zawn shanhte gaw layang ga hkaw hkam htingnu kaw bawnu shachyai nna la nga na jinghpaw ni gaw nat jaw ai re majaw yat yat Buddhist makam kam mat na nat hpe gaw prat tup jaw na n re layang ga de du wa na myen hte gayau mat jang gaw Buddha makam tai mat wa na re shadu ma ai. Rai tim sasana sara ni shawng bum ga de du ai majaw christan tai ma ai chyum laika lu mat ai hpung de mat ai, dai kaw myen ni shanhte hpang hkrat mat ai majaw dai hpe bai sharai hkyela na matu zuphpawng kaba (sahtatangayat) nga dai galaw ai. Raitim naw shakut nga ma ai lu galaw hkra naw shakut taw nga ma ai. Ya Myitkyina kaw bum ga na matsan mayan rai na wam wam dam dam nga yu hkrat wa ai ma ni hpe free tution jaw nna jawng ma ni hpe bai hkap hkam la nga ma ai. Ya gaw jinghpaw ni wa layang ga de ru hkra wa jang she mi na hte maren tingraw ja na hkap taw nga ma ai. Ya gaw hpunggyi jawng tingraw hku na hkap taw nga sai re, sasana hku bai hkap taw nga ai. Buddha ni gaw da sang sasana galaw ai nga na pru ai n nga ai, shanhte hkrai bra hkawm mat na chyam bra wa ai re. Hkaw hkam ni a masing she mung maden jat na matu galaw ai sasana she re. Gashadawn: India hkaw hkam Artawka a Buddha makam masham shabra na masing, myen hkaw hkam Arnorahta wa nawku lam hku na woi pyaw woi a ai majaw shi a mungdan lu maden nna shi a salung sala ni lu shalaw na ngu ai masing rai malu ai. Mung masa hta jai lang ai masing she re dai majaw hkaw hkam ni she sasana galaw ai, hpunggyi ni sasana n galaw ai.
Myen ni gaw shanhte a nawku htung hpe makawp maga kadai n tsen n rip hkra makawp maga ai lam sha re, Secularism nga tim alu bang na gaw mung du hkaw hkam ni she re, tsahte ni mung shanhte she re, Buddha makam kam ai hpung masha hku nna shi hpunggyi sa naw ai ngu na jaw na rai nga ai, dai hku rai yang mana maka lu na. Ya asuya madi ai nga jang gaw n manu ai majaw kachyi mi sha lu madi ai, asuya n madi ai nga jang gaw grai pyi naw shanhte lu na re. India mung ni gaw moi na william Gerry a sasana Policy hte grai bung ai, sasana policy gaw world live spirituality ngu ai william Gerry a prat. Spirituality hpe (avmu) hta shang lu hkra dai kaw tsim shang na hku galaw ai re, mungkan hpe galai dat na mungdan hpe galai dat na masha prat hpe galai dat na, n tsa de na shangai ai ngu ai hkrang hpe lang ai. Ya yang e kala ni lang ai gaw secularization of theology re. Sinna shan hpraw sasana sara, american sara ni gaw kala hpung up ni dai hku tsun ai hpe grai n ra ma ai. Shanhte sasana galaw ai gaw mungkan (aye), mungkan a sat lawat hte n kayau ai sha makam masham san san rai galaw na matu (Evengelical group) ni gaw dai hku she sa sharin woi awn ai. Kala ni gaw n htang hku na theology hpe mahtang mungkan masa galaw kau dat ai majaw sinna sasana sara ni nnan e gaw grai pawt ai hku re. Raitim shanhte a presentation, shanhte a masing masa, n sen ni hpe bai madat yu na hpang jahtum shan hpraw sara ni gaw “the best sweet theology” nga tsun ma ai, grai si mani ai theology hku mu mat ma ai. Dai majaw ya Kala ni a theologen ni hpung up sara ni gaw dai hku sa ai re, rai tim ya myen mung hte gaw kala mung hte makam masham gaw shai nga ai, Myen ni a sat lawat sawn ai lam hte Kala ni a myit sawn sat lawat ni culture ni gaw grai shai ai. Myen kaw anhte jinghpaw ni grin ngang nga lu na matu gaw shanhte hte bung ai hku sa yang shanhte mayu kau na, rau nga ai hku rai yang hpa n ra ai, shanhte hte n bung ai hku na mungkan hte ngang ngang kang kang matut taw nga ra ai.
Langai gaw anhte a identity gaw ya mi shamying mying “kachin group” gaw immegration ni kaw jahpan nga ai, Kachin group hta kadai dai lawm ai nga chyalu rai nga ai, dai hpe gwi gwi shang ra ai, Lasaw ni mung Rawang ni mung gwi gwi shang ra ai, Lhovo, Lachik ni mung dai kaw yawng gwi gwi shang ra ai, anhte gaw kachin re ngu na hpa mi nga nga anhte gaw Kachin group ngu gwi gwi tsung gwi ra ai shang gwi ra ai. Myen jawng kaw mang hkang pru ga sai, myen jawng jahpan hta ai shaloi Lasaw ma ni she hpa tsun a ta nga yang (Myanmar sit hmu htan) ngu yang (Shan sit hmu Shan tat) ngu htan ai, sarama gaw (pyithu akaukakwal yashi tat htautpan) ngu tsun ai, Kachin, myanmar, shan sha nga ai “nang hpe kanang bang na” dai hku rai wa ai. Dai majaw ya na anhte mahkra gaw anhte a group gaw gara re, dai kaw ramma ni ngang ngang kang kang tsap nna, Kachin ngu ai kata kaw she ngai nga Lhaovo kasha, ngai gaw lachik kasha, ngai gaw Rawang, ngai gaw Zai Wa, Ngai gaw Jinghpaw, ngai gaw Lasaw ngu nna anhte shada kahkyin kumdin ai. Anhte a Identity hku na kahkyin gumdin ra ai.
Mying shamying ai lam
Anhte a ginru ginsa moi na mying masat masa (Jinghpaw mying gaw myen mying hte gara kaw mung n bung ai) Ma Gam, Ma Naw nga shamying ai tim myen kaw Ma Gam, Ma Naw ngu nnga ai. Dai hpe dingyang anhte shamying ra ai re, Ma Gam mying, Ma Naw mying nga shajang ai, dai hpe hkrak hkrak shamying ra ai, ya prat dep ai nga nna mying amyu myu hte shamying, mungkam masha ni tsun loi hkra nga nna April, May, June ni hte bang mary nga josep nga hte bang dai ni hpe mying hkawt hku na bang mai ai raitim tinang a mying majing hpe gaw lang ra ai nang hpe jahtawng htu ai shani shamying ai mying hpe gwi gwi tsun ra ai. Bai Num kasha ni mung (Nang hpa baw amyu rai nta? Hpa baw kasha rai nta? Na madu wa hpa baw amyu rai nta? ... Nye madu wa gaw kaga amyu law... nga) dai hku hkum tsun “na madu wa hpe kaning ngu shamying ai, gara dama wa kaw kahpu kanau daw ai? Na madu wa hpe lahtaw la ngu shamying la sai, n hpye n gang jahpye la sai, dai majaw gara ganang du tim “nang kadai jan rai nta? Marai Jan rai nngai ngu tsun ra ai. Nye madu wa myen re hkum ngu.” Tinang a madu wa hpe maran kasha ngu shamying la jang gaw maran la a madu jan rai sai. Kabya rai tim mang tinang a wa hpe maran ngu shamying jang tinang mung maran kasha rai sai. Tinang a identity hpe tinang gumrawng gwi ra ai,
Nawku htung mung, “ngai gaw Hkristan re” ngu gwi gwi tsun ra ai sak se madun dan ra ai, tinang a nawku htung lam hpe tsawm sha chye tawn da ra ai. Hpung shagu hta chyum laika sharin ra ai. KBC kaw mung gawng kya ai lam grai nga ai, Catholic ni gaw shanhte a makam masham hpe mana maka dawk bang da lu ai, anhte Hkalup hpung ni gaw n lu dawk bang ai, chyum laika n lu sharin ai. Chyum laika sharin nga nga jang sa ai gaw marai 20 dang sha sa ai, chyum laika hpe ra ahkyak n tawn mat ai. Tinang a makam masham tsun yang myit gyip ai bai hkam la wa ai, myit gyip ai lam n re, tinang a lam hpe masha ni chye na hkra gwi gwi tsun dan ra ai, tinang hpa re ngu hpe gwi gwi htawng madun dan ra ai, shadan shadawng ra ai. Tinang ga ga hpe mung shareng ra ai, English ga shaga ai rai tim jinghpaw n sen hte shaga ra ai, ga shadawn: (sara Saboi Jum hpe mai gan masha ni grai madat ya ai, shi ga n chye n kaw nga n mau n mana nga jinghpaw n sen hte shaga ai majaw re.) dai gaw myu tsaw myit rawng ai wa re, shi buga kaw kaba wa ai wa, shi amyu hte rau nga kaba wa ai wa, ngu mai sawn la ai. English ga nau pye sa nga jang “ ndai wa english hte ganawn ai, maigan kaw nga kaba wa ai wa re kun? England e nga kaba wa ai wa re kun? American e nga kaba wa ai wa re kun? nga mai myit la wa ai, tinang a buga mungdan kaw kaba wa ai masha n re ngu myit la mai wa ai, myit kap ai masha n re, ngu ai hpe chye mat ai, English hpe yu kaba ai masha English ga hpe yu kaba ai hku mai myit la ai.
Ahkyak ai gaw, shi a key, nli madung hpe n mai shamat ai dai hpe ding yang sa wa yang lani mi na n htoi hta manang wa kade manat timung n mai manat ai daw, akri daw n lu manat jang gaw dai gaw kaba wa na sha re, anhte kaw nan akri n rawng hkraw na sha tsang ra ai. Jinghpaw laika hpe masha ni kade n kam lang ya timung anhte a htung hking n li gaw n dai she re majaw n dai hpe anhte gaw n li kaja tai hkra anhte lang mat wa na. Asuya ahkang jaw jaw n jaw jaw hpa n seng ai Jinghpaw jawng nan hpaw ra ai, dai majaw ngai gaw htunghking jawng hpaw ga ngu dai kaw jinghpaw ga jinghpaw laika hte sharin ai hku hpaw ga ngu na woi hpaw ai. Anhte jinghpaw a culture n dai hpe atsawm sha jinghpaw phillosophy byin tai wa hkra di ra ai. Jinghpaw ni a mau mwi hta gaw hpun kawa, jan shata shagan, dusat du myeng, shinggyim masha, nat ni mahkra gaw kanu langai kawa langai chyanun yan woi shun kaw na shangai wa ai. Hpan wa ningsang chye wa ning chyang du hkra Chyanun yan Woi shun kaw sa shangai nna mungkan ga hpe sa shalat mat wa ai ni yawng anhte jinghpaw mau mwi kaw rawng nga ai. Dai majaw yawng hpe tsawra ra ai, hpun kawa tsing du tsing man jan shata shagan yawng hpe hkungga ra ai, jai lang ra ai. Dai gaw Ecology Principle rai nga ai, ndai kaw jinghpaw mau mwi hta rawng nga chyalu rai nga ai, anhte lak lak lai lai sharan hkaja ai lam n galaw ra ai, kachyi mi sha tsun dan dat yang yawng hprang chye na sai. Masha maigan ni gaw dai hpe madung atsawm akri akrai sharin la ra ai.
Rev. Dr Lahtaw Gum Se
