PYEN HKAWM YU SU LANGJI U E
Lasi Bawk Naw
Ngai Langji u mut wa, shinggyim masha kedwi shamying ya ai amying ndai wa, grai she htuk nga hka, ngu nna sumru nga yang... Mut wa e kedwi hpang de wa yu rit, ya nang mungkan sinpraw gaang shingra de du hkawm yu nit dai. Dai shara kaw anhte Jinghpaw ni mung, mungkan nnan lat, shinggyim nnan prat ai kaw nna nga pra sa wa ga ai re. Mungkan sha-u ing ai kaw nna, ya nga pra nga ai hkyen hkaw ai bum tsaw Ma joi shingra bum de htawt nga mat wa ga ai re. Sha-u bai ing na hpe tsang ai majaw, bum tsaw hkan e she nga pra ga ai re. Mungkan sha-u ing ai hpe chye ai amyu 35 sha nga ai hta, anhte Jinghpaw ni mung lawm nga ga ai. Dai majaw, ya nang Jinghpaw amyu ni nga ai shara ni de sa du yu let, Hpanwa Ningsang Chyewa Ningchyang Karai Kasang e hpan da ya ai tsawmhtap ai shara ni hte nhprang sut rai ni hpe sa hka- ja yu su, nga nna ngai hpe tsun u ai. Ngai chye di kedwi wa gaw asak grai galu nna, moi prat kaw e shangai wa sai da. Jinghpaw ni ya nga pra ai shara gaw, ja panyep nyep nna lungseng bunghkum hkum ai shara kaw re. Dai buga hta gaw, asak galu nna hkam ja na matu Htep hka ngu ai chyanun tsi ntsin hpe lu, hungdusha hpe lashum jum, maisak hpun ni hte nhpan kum nna nga ma ai da. Hkyen bum gyaw-na hkrat ai Shara kaw nga ai, nhung ta hta gaw latung, yinam ta hta gaw tsing ngu ai aprat galai let, matut manoi asak hkrung shangun lu ai shibadi tsi latung hpe Gusha, Machik, Hkandawk, Madoi mading razi hkyen bum grupyin kaw nga ai hkyen hka nawng makau hkan tu di tsi gamawn ni hpe chyahkraw la nhtawm, lung hpra kaw nd nung lagat ntsin hte gayau la nna, shani shagu sha ya ai majaw, kedwi shi grai hkam gaja let asak galu nga ai da.
Dingda Ashadan kaw tsaw dik ai Hkakabawrazi (5881m) hkyen bum lagaw hkan tu ai magrau mati chyahkraw hpe, shan chyauhpa shan ni hpe. Dahpa bum kaw tu ai hpa-hka hte mung sing sha sha rai u ai da. Hugawng pa kaw nna pru ai pat hpe sumraw nna pat shadung hpe gaw, yup mahka loi loi sha ya ai majaw, ya na zawn wugut gu hkra asak galu ai da. Dai majaw ngai hpe kedwi ngu rit nga nna ngai hpe tsun ai. N chye si ai baw masha rai nga lu ai. Ngai mut wa mung hkrun lam hkawm na matu jin sai ngu kedwi hpe tsun yang. "Mawnggawlia mung de gaw ndai lang rai shum sa, ya hpang de she sa u, anhte Jinghpaw ni hte seng ai shara gaw re." Nga nna tsun ai. AD 1155-1222 ning laman hta, deng wan 13 daram dam ai lamu ga hpe gasat dang lu ai hkawhkam wa a mying gaw Jan Chying hkawhkam Gengshi Hkan ngu ai wa rai lu ai da. Shi gaw Wulangpa dam kaw hkaw dung u ai da. Miwa hkawhkam Hkyin Shi Hawng gaw Mawnggawlia hyen hpe hkrit ai majaw, BC 200 ning kaw nna deng 13171 galu ai nlung bunghku hpe shaning 2000 jan na hkra shachyaw kum da u ai da. Raitim, Pawng Jinghpaw ni hpe woi awn ai Jan Chying hkawhkam wa gaw, AD 11551222 aten hta nlung bunghku hpe hpya kau nna, Miwa mung hpe madu la kau ai da. Ngai chye na wa ai aten hta kedwi wan kra dung nga ai hpe "Baw masum tu ai masha" ngu shadu kau ai. Raitim shi rawt tsap dat ai shaloi she nau dingla sai majaw, shi a baw gaw lahput lankawng a lapran kaw matep tawn nna dung ai majaw re hpe maram lu nngai. Ngai rain hkawm shi yang Jinghpaw ga sharin dat ai. Jinghpaw ga 30000 jan nga ai kaw na ngai hpe 7000 daram sharin ya ngut ai hpang, "Ram sai. Ndai daram nang chye jang mai hka-ja hkawm sai.
Nang Jinghpaw tai sai." Nga nna ngai hpe tsun ai. Hpang jahpawt ngai Langji u mut wa mung kedwi hpe hkungga jaw kau da nna, Majoi shingra bum kaw nga ai gyaw-na ntsin hpe hkru hkra lu la nhtawm, Gawbi zaibru jang hpe pyen di let Indiya mung makau kaw nga ai Hpunggawn hka hka hku kaw wa hkring sa ni ai. Hpunggawn hka kaw rawng ai hkatsu, chyahkan, wuhtang. lunggyem, shari nga, zaibru htu zawn re ni hpe hkru hkra hkwi sha la nna, gitgu hpun kaba kaw yup nga ni ai. Jahpawt jau jau rawt nna, anhte a saidaw saichyen rai nga ai Sawngseng Gam Bu hkawhkam wa up sha lai wa sai Butan mungdan ntsa hku pyen lai nna, Indiya mungdan, Mungnun ga de du mat wa ni ai. Grai pyaw ai shara rai nna, Shapawng yawng gumchying gumsa du ni up sha nga ai hpe sa mu nngai. Mungnun du ni kaw Gawrihka mayam ni law law hpe mu mada nngai. Shanhte gaw Jinghpaw du ni kaw mayam lu tai sayang gaw, lu na sha na bu hpun na hte nga shara a matu n tsang ra mat sai da. Mungkan kaw nga ai mayam ni a aprat hte gaw lamu hte aga zawn shai nga malu ai da. Dai hpang Mannipur hte Asamu ga hkan gumshem lai wa sai share shagan du wa Pyisa Nawng a lam hpe bai sagawn yu nngai. Shi gaw Myen hkawhkam Bawdaw Paya lakhtak (AD 1781— 1819) hta, Indiya ga na Rawngpur mare daju hpe htim gasat dang la kau nna, mayam law law hpe Hugawng ga de woi yu wa let yam sha u ai da. Pyisa Nawng a hpyen gasat ladat gaw, gun sa ai n-gu lu sha ni yawng hpe ru sumpum nna hkumtsai zaibru ni hte n mai shadu sha hkra gayau kau ai da. Dai hpang. "Anhte Rawngpur mare daju hpe n lu hpya yang, Shat n mai lu sha sai re majaw dang hkra gasat ga." Ngu nna tsun let padang dip la lu ma ai da.
Dai htawm, Dahpa bum hpe pyen lai nna, jaugawng Chyaukang Nawng Rawma prat hta Miwa mung na lai sumpan hpaga la ni kaw na kang hta sha ai lakran hku lai di let, Jinghpaw mung, Putau maga de pyen lung mat wa ni ai. Majoi shingra kaw nga ai hkyen bum ni a gashu kasha ni rai nga ai Hpunggan Razi, Hpungran Razi, Hpungyin Razi hte Madoi Mading Razi ni a tsawmhtap ai lam ni hpe wa mu lu nngai. Hkyen lagaw hkan e nga ai hkyen ge nawng ni a makau hkan e, tu jawng taw nga ai nampan ni pu tsawm nga ma ai hpe bai gahtap mu lu ai majaw, grai myit pyaw kau ni ai law. Dai nampan shagu gaw reng dik di gamawn tsi kaba ni mung rai nga ma ai. Shanhte hpe marau hpun ni bai shinggrup da ai majaw mung grau tsawm jat nga ma ai. Dai tsawm la ai hkyen bum ni kaw nna, Shanggaung mare de pyen yu wa yang, hpunau Nung Rawang. Lisu, Duleng ni hte rau jawm nga ai Gumdi Sam mare ni hpe mu mada ai. Putau lungseng hte rai n htu yu shi ai nhprang ni nga nga ai hpe mung chye lu ai. Dam lada ai Gumdi pa hpe lai di yang, wuhpaw nga ni hpe wanawng hte wanawng mu lu ai. Dai kaw hpraw ai wuhpaw nga mung lawm nga ai, bum lagaw hkan gaw tsap bru ni lagat krau sha taw nga ma ai, chyahkyi shannga ni mung jan kra let gumlawt taw nga ma ai. Ndai shara gaw Edin sun nan rai sam sai ngu myit lu kau ni di. Ya, Putau kaw mying kaba ai Gareng Duleng ni dup ai chyam nhtu hpe wa mari hpye la nna, Mali hka kau kaw de da ai Machyang baw mare na Guba manam jarawp kaw yup hkring sa la nngai. Hpang jahpawt, mying kaba dik ai niung baren sumla hpe sa yu chyai ngai. Shaloi, tinggaw si di sha nga ai u hkungrang ni hte hkrum shaga yu yang, nlung baren a lam hpe ning nga tsun dan ma ai.
Moi shawng de, gaida jan langai mi gaw Mali hka hta hka sa shin ai shaloi, shi a kasha Shingtai hpe baren numraw gaw rim sha kau na matu, shachyut u ai da. Gaida jan hkrap let tawngban tim n lu ai majaw Mu Nat hpe jahtau shaga dat u ai da. Shaloi jang mu ningwa hte Baren baw hpe achye kau dat ai majaw, ya mu lu ai nlung baren hpe, kawng de gaw baw daw, Mali hka maga de gaw nmai daw si taw nga ai hpe mu lu ai re da. Ngai mung hkungrang u ni hpe jahkau la taw nga yang, u la lahkawng gaw shan a hkum ting hte mai tsan ni hpe tinggaw sau hte chya shatsawm taw nga ai hpe mu kau dat ngai. Shan hpe san yu yang. Chyaihku majoi kaw galaw na u manau hta nau shawng wa shawng ra ai majaw shakya taw nga ga ai re, nga nna tsun dan ma ai. Shaloi ngai mung. Nawngmung lahta de lung chyai mayu ai majaw, nan hte lam daw mi rai ga i ngu tsun yu yang, shan mung kabu gara hkap la ma ai. Dai majaw, anhte masum Babu lunghtang bum de rawt pyen lung mat wa saga ai. Bum pungding du jang hkringsa la ga ai. Shaloi n myit mada ai sha, hkyen bum lapu pu tsit Bezarang langai mi htim bang wa ai majaw, Duleng nhtu shaw la nna dumhpyawt sat kau dat ni ai. hkungrang u yan mung hkrit gajawng nna, ndai Bezarang lapu gaw gung nsa grai ja ai majaw, shi achye dat yang nga wula ni pyi n hkam lu nna si mat ai lam tsun dan let ngai hpe chyeju dum ga tsun nga ma ai. Manau a lam hpe san yu yang, madai nat ni shawng nau ma ai lam, de htawm u manau bai mungkan ndai hta dum ai lam, Chyaihku majoi kaw gaw, lamu ga madu rai nga ai Marip wa Kum Ja shawng woi dum ai lam hpe tsun dan ma ai. Wunpawng Jinghpaw sha ni gaw, Madai nat hpe shawng jaw jau nna she manau dum ma ai da.
Dai majaw, shadip jahpang lu ai du ni she woi dum dum rai ma ai nga. Nau shawng ni a hpang kaw hkan let naura kaw manau nau ai majaw shada da hkungga la-ra ai lam madun ai, lam woi ni a hpang hkan ai majaw madat mara ai lam hpe chye na lu ai, amyu kaba ni rai ga ai hpe shadan shadawng ai, manau shadung maka ni hpe yu ai shaloi, jan shata shagan hte makau grupyin kaw nga ai dusat ni a lam hpe chye ai kumla ni hpe mu lu ai. Manau shadung maka hte de a nsam ni hpe yu ai shaloi mung chye shadan ai lam hte masha law law wa mai shang nau lu ai majaw, mungkan ka manawt re ngu nna myit sawn la lu nngai. Hkungrang nau shawng yan gaw, ngai hpe Babu lunghtang pungding kaw nna, lawu de yu shangun let, mu lu ai samwi a npu e, Nawgmung mare kaba nga ai lam tsun dan ma ai. Dai mare hpe hkyen bum ni shinggrup da nga ai hpe madun dan nga ai. Pai maga na Gawlang shagawng hkyen bum maumwi hpe mung hkai dan ma ai. Shawng de gumchying gumsa prat hta, ganau jan n tsawra ai da-ma ni hpe hpu ja hta la nna jaw sha kau dat ai da. Gahpu ba hpe ganau jan e hkrap let woi hprawng na matu akroi anoi hpyi nem ai a majaw, Gawlang shagawng hkyen bum de woi hprawng mat wa u ai nga. Hkyen bum a lagaw kaw du jang, ganau jan gaw, nau ba mat ai majaw, nsa hti mat ai da. Gahpu ba mung grai yawn let, ya ngai nu yan wa hpe gara hku ndai lam wa tsun dan sana ta? Ngu maroi nni let hkyen bum hpe sakse shatai tsun dan u ai da. Ndai mabyin hpe hpunggam u lat Da-shi Nawng Lat yu-ngwi ninghkring wa gaw, "Hkyen bum tsawm ai kun? Maumwi hkai ai kun?" ngu mankawn hpe shalat da ai lam tsun dan ma ai. Ngai mung grai myit n pyaw kau ni ai.
Dai majaw gumchying gumsa masa gaw galai shai magang wa nna gumlau masa de tsa ban 17-18 hkan kaw nna paw pru wa ai da. Hpang jahtum kaw gaw gumrawng gumtsa masa de du mat wa ai lam hpe tsun dan ma ai. Grai hpaji rawng nna mahkrum madup nga ai Hkungrang nau shawng yan hte hkrum lu ai majaw grai myit dik la ngai. Matut nna mungkan ga ndai hpe dup ai Ninggawn wa Shawa Nang Kumnu gaw shi a hkra lata hta ja gawm hpai, pai maga lata hta gumhpraw gawm hpai let ru jaw jahkrat dat ya ai majaw, Mali hka maga de ja grai rawng nna, Hpungmai hka Nmai hka yan de gaw, gumhpraw hte manu dan ai nhprang sut rai ni law law rawng ai hpe mu mada lu ai. Anhte a gaji kawa ni nga lai wa sai Bangru lungpu hte n tsan ai kaw mung, gumhpraw maw langai mi nga ai re. Lachik amyu ni shanu nga ai Kangfang mare makau na Bawahku maw kaw gaw manu dan ai nhprang sut rai hpe mu lu nga ai. Bai nna Miwa ga jarit mayan hkan rawng ai nhprang gaw, ya na prat dep arung arai, Cawmputer, TV. Chye-nan, GPS zawn re di galaw shapraw ai kaw n lang n mai re nhprang sut rai re ai lam hpe mung chye lu ai. Chyaihku hte Sumpra bum mayan hkan e galang lang sengboi ni hpe mung mu lu ai re. Sengboi gaw kri nna shamawt hkawm ai majaw grai gahtet nga ai. Shi hpe rim la mayu jang, ningga jinghpa shingnoi hte dagup nna she lu rim la lu ai da.
Grai manu dan ai seng hkanhpa rai nga ai. Ngai Langfi u mut wa mung hkungrang u yan tsun dan ai lam ni na lu ai majaw, mau mahka mat ni ai. Hpang jahpawt shan lahkawng gaw Chyaihku de, ngai gaw Nmai hka Hpungmai hka hpe hkan let lung mat wa ni ai. Adumlawng hkrawng mare kaw du di shaloi, wa madai pan chyang ni ga ntsa hkan tu jawng nga ai hpe mu lu nngai. Tarawng masha gadun ni kaw wa yup hkringsa yang, shan chyahkraw myu hkum sumhpa hpe shagyi, hkauya, hkainu ni hte nlung di kaw gayau shadu da ai hpawa ngu ai lu sha hte hkalum la ma ai. Adumlawng shara hpe wa madai pan chyang hpe mu tam ai nampan hpaji masha wa gaw. "Ndai Nmai hku shara gaw. mungkan ga e tsawm dik ai shara rai a hka." nga nna tsun kau da u ai da. Ngai Jinghpaw mung a shawng jahtum na mare Dahawmdam de hpang shani e du lung wa ai. Hkakabawrazi hkyen bum de sa ai lam a mare mung rai nga ai. Ngai pyen lung wa di hte rau Hkakabawrazi hkyen bum lagaw hkan nga ai palamia amyu hpan 100 jan sa hkap tau la ma ai. Dahawmdam mare masha law malawng gaw. Tibyet ga na yu wa ai ni rai ma ai. Ngai hpe shanhte galaw ai Tibyet pawk si zelu hte hkalum la ma ai. Dai zelu pawk si gata kaw tsap hkyeng shan hpe bang da ma ai. Grai mu ai majaw ngai mung htingbu wa htim ai zawn rai hkra htawm sha kau ni ai.
Kawa dumlawng kaw hpa-hka, Tibyet dumsu a chyu sau, marau sau, jum ni hpe gayau bang nna, hpunlum gahtet ru bang nhtawm, sumhting dum ai zawn rai Tibyet hpa-lap hpe a gahtet hpoi hpoi gayau jaw ma ai. Zelu hte lu sha yang mying pyi ganoi noi malap na daram mu la nga di. Sha ngut jang mita 5881 tsaw ai hkyen bum makau de pyen hkawm mat wa ai. Grai tsawm ai, hka shi ni grai lagyi nna san tsawm al gaw, hka gata na nga ni hpe pyi mu lu nga ai. Shara ra hkan jaugawng ni ndan hpai let shang gyem nga ai hpe mung mu lu nngai. Jaugawng nkau mi gaw ndan pala kaw chya shakap na matu, labu ru pawt ni hpe htu shaw la nhtawm lung hpra hkan nlung hte adep mahkawng la nga ma ai. Jaugawng langai mi gaw, shi lu gap ai tsap chyang hpe ba nna, Dahawmdam mare de nhtang wa nu ai. Jaugawng nkau mi gaw hkyen bum rawngteng ahpraw hpe jawm gyam taw nga ma di. Lisu jaugawng lahkawng gaw shan lu gap ai kadu lanyau hawm ni hpe sha joi hpai nna, Nawgmung de lam tawk hku yu wa nga ma ai. Jaugawng ni mung shanhte hkan sa ra ai rit kawp hpe nhprai ai sha hkan sa ma ai hpe mu lu ai. Ga shadawn hkungrang u hpe n gap ai, mare makau na woi ninggrau hpe n gap, wumat mat ai yi ni hpe mu jang n gap sat ai. Ginhtawng ta hta shannga ni nrung malaw ai ten hte lahkru galai nna hka tsing ai ten hta n gap malu ai. Grai manu dan ai jaugawng tara ni rai nga di. Majoi shingra uri ni shana de du wa sai majaw u yup shara de pyen wa nga ma ai. Ngai mung ndai daram pyaw ai Jinghpaw buga hta ganoi noi nga nan nga na myit pyi pru wa nngai.
Rai timung, hkrun lam naw matut hkawm ra ai majaw nja nhpra hte yawng hpe shakram kau da nna, Nam Tamaing- Adum lawng hku nna bai pyen yu mat wa ni ai. Jinghpaw amyu sha ni Shaning law law wa nga lai wa sai Bangru lungpu kaw sa shang yu nngai. Matut nna Lungna, Renin, Wanghte, Hpawshe patsip lungpu hte Labyu chyaung lungpu ni hkan mung sa hka-ja hkawm yu nngai. Dai shaloi lungpu shakum hkan ka da ai sumla amyu myu hte dai aten hta lang ai arung arai ni hpe mu lu ai shaloi grai madang tsaw ai htunghking rai nga di hpe chye lu nngai. Labyu chyaung lungpu kaw nna pru wa ai share ninghkring Byu Zau Te ngu ai wa gaw sha- mu hpun hte hkuwawn kaba shachyaw la nhtawm Nmai hka hku nna, Mali hka nu de yawng yu wa ai da. Hpang jahtum Bagan shara kaw du jang yu nna, dai shara kaw jamjau jaw taw nga ai wa-du wa-tsa kaba, sharaw, rawngba du, salaw kaba hte galang kaba ni hpe ndan kaba hte gap sat kau ya ai da. Dai kaw nga ai mung masha ni AD 300 daram hta shi hpe hkawhkam dang da ma ai nga. Ngai Hkawnglanghpu kaw nga ai Renin lungpu de shang yu ai shaloi mung kedwi tsun dan ai moi chyaloi nhkoi kaw nna, pali hte gyit noi da ai wa shan sumla hpe mung mu lu ai. Shan gatsing hte masen zawn sha naw rai nga ai.
Bai nna niung tingnyang. chying bau sumla, shi hkam baula hpe mu nna dum dat yu yang, bau la majing zawn ngoi gara nga ai. Niung yupku, machya, wan dap, nlung di, htum hte htum mun zawn re ni hpe mung mu lu ai. Lungpu mahku e lwi ai Renin hka kaw mung shata man matsat du jang, shaning shagu lapu amyu hkum sumhpa ni nia pran ai poi galaw ai hpe mu lu ma ai da. Ngawchyang hka hku de lung wa yu ai shaloi gaw, mawng ana myu 40 jan hpe tsi shamai ya lu ai hungdusha marau hpun ni hpe bum marawn shagu hta tu taw nga ai hpe mu lu nngai. Shichyang marawn hte Zuklang bum hkan gaw panlawng amyu law law tu nga ma ai. Ngai gaw amyu 264 hpe lu hti matsing da lu ni ai. Mungkan kawn nga ai paniawng myu hpe Nmai hku Lawngbyit hku kaw wa mu lu ngai. Dai shara kaw nna yu wa ai shaloi bumkrin bum ni majaw da ai zawn re ai shara Chyangying hku du wa nngai. Mawmai tsawm ai Nang Lisu mahkawn langai mi hkyen bum ntsa kaw lam hkawm nga ai hpe bai mu yang, masin grai htuk htak kau nngai law. Pe 13350 tsaw ai Shiyingbam bum maga de Ngawchyang hka hku yu wa ai shaloi ladi n tu ai baw woi ni hpe bai mu gajawng kau nngai. Tsap hkyeng ni a mungdan mung rai nga ai. Nmai hku masawn hkan na bum nkau mi hta lapu kaba bum palawng ni nga ai lam hpe mung chye lu ai. Ja ga hpe sha nna bum gata kaw rawng nga ma ai nga.
Hpang jahtum Mu nat kaw hkanhpa danlung lu hkra hpyi la ma di da. Htawgaw shara hkan gaw chyanun lungmang nlung bum ni nga malu ai. Mia ni grai shareng ai baw lung hpraw ni mung shara shagu pru nga ai pe mu lu ai. Masat shadaw B.P 22 Kangfang mare lahta kaw gaw manu grai dan ai Mawlybdenum nhprang bum nga nga ai. AD 1958 ning daram hta Myen mungdan a hkringmang daju U Nu wa e hpri maw, ga lam, Kangfang kaw na deng 200 daram dam ai Jinghpaw ni a lamu ga hpe Miwa ni hpe dut sha kau ya ai lam na lu ai majaw hkrap myiprwi pru let maroi nni yawn kau dik nngai. Chyangmaw hkung gaw mungkan ting sha ai mam a rudi shara re nga nna Hparansit masha wa sawk sagawn da lu ai. Myitkyina a dingdung maga deng 70 daram tsan ai shara kaw re, nga nna mung ka da u ai. Jinghpaw dumsa ni dumsa ai shaloi tsun ai gaw, ndai chyanun mam nli hpe jan ga kaw nna wa hpyi la di re. Dai majaw, "Wan gaw dumsa, shat gaw hkungga" nga nna tsun ma ai da. Dai mam nli hta loi tingwan ai hte galu ai ngu amyu lahkawng nga di hpe mu lu ai. Chyangmaw hkung shara kaw ndai mam ni hpe bum hkauna nalawk ni galaw nna hka shalwi bang let hkai chye ma ai. Nuzung bau shara na hkauna nalawk gaw grai tsawm ai re.
Shingra namhpun hpe gaw maibau hpun lap ni hpe nalawk kaw shayat la nna lang nga ma ai. Dai ma jaw dat namhpun nlang ai mam rai nga ai. Hkam ja lam hpe grain-gun jaw ai re. Mam hpe BC 2500 ning daram hta hkai hpang wa ai da. BC 400 ning hta Arap Ijit munghpawm mung, dai hpang BC 100 ning hta Japan mung, Amerigan kaw gaw tsaban 18 hte Audili hta tsaban 20 kaw du mat wa ai da. Mam nli a madu gaw anhte Jinghpaw ni she rai a hka ngu nna kabu hkinnum lu nngai. Nampan munu Bawtanist Farank Kingdawn Ward ngu ai wa Htawgaw ga de du ai shaloi tsawm la ai Lachi, Lawngwaw masha ni shanu nga ai bumlang ni hpe mu jang shingra tara hpe sawk tam ai ni a mungdan she rai nga a hka, nga nna ka matsing da u di da. Ngawchyang hka gaw Tsawlaw ginwang de du ai shaloi dingda maga de bai nhtang lwi lung wa nna, Mangkyi ngu ai shara kaw du jang Nmai hka de bai lwi wa mat wa u ai. Jinghpaw mung hta bai nhtang lwi ai hka lahkawng nga ai, Langai gaw Mungnyang hka Mawgawng hka rai nga ai. Mawnhyin kaw nna dingdung de Mawgawng du hkra lwi lung wa nna Mali hka nu de bai lwi shang mat wa ai re. Mau hpa law la di anhte a Jinghpaw buga wa le i! Tsawlaw kaw nna Nmai hte Mali lapran na jut masum Shara Mali hkrang wa-lawng de bai wa jang du kau da ni ai.
Shagri bum, Nrawng kawng sa- ra, N-gum la, Kachyi htu, Bawm wang, Htingnan, Laja ga hte Njang yang zawn re ai ni kaw gaw, gumlau masa hpe shawng lang ai shara ni re ai hpe chye lu ai. Yi galaw sha nna, mam ni myin ai ten hta wahpung, walawk, hka hte shachydi di wa-hpawk ni a u gawn nsen ni hpe na lu nga ai. Mare de mung num ni a yoilu lu ai nsen ni hpe na lu nga ai. Htum kaw htum mun hte lagaw hte gabye ai lagaw htum ni hte mung mam hpe htu nga ma di. La myitsu ni gaw jaugawng gawng let nta shangu galdi na matu yaw nga ma ai. Shabrang ni gaw mam ni myin ra na matu hte latung kanu ni yi yang de n sa lu na matu pilang ni hpe dum shapyaw nga ma ai. Mankawn ni mung grai pyaw dum nna ta lahpaw she baw ai pyi n dum kau ma ai da. U la jawban pan hkai da, pilang dum ai lam ni gaw puba ai shamai ya lu ai sha n-ga, yi yang de latung kanu ni n sa lu ai hte nbung bungli mung ahpawt shangun ai majaw mam ni myin ra ai hpe lu la nga ai. Ndai gaw Jinghpaw masha ni a chyanun mahkrum madup hpa-ji nan rai nga ai. Mali hkrang wa-lawng shara kaw nna, Mall hka hpe bal hkan let Tanghpre mare makau na Mali hte Nmai zup ai shara Mali zup kaw du ni ai. Wunpawng Jinghpaw laili laika hte htunghking hpung. manau shabyin shatai ninghtan hpung ni jawm gap da ai Jinghpaw nta htingnu kaw wa yup hkring sa nngai. Shayi sha Mali Ja Tawng gaw Putau hkyen bum lagaw kaw shangai wa nna, num ningnan zawn si mani ai hte dingda maga Tanghpre shara de lwi hkrat wa ai da. La nnan wa-ngan wa Hpungmal hka gaw chyahkyi hpe lam madun shangun nna lwi hkrat wa ai da. Tanghpre shara kaw du jang shi hpe ala nga ai Mali hka hte Nhkai bum hpe sakse shatai let hkungran la u ai nga.
Dai htawm e deng 1000 jan galu nna lamu ga sau gaja let hkawm sa hkawm wa loi ai Mali hka nu hpe shaprat dat mu ai da. Nmai hka zawn mazut tim si mani ai Mali hka hte hkrum jang, grai mai gaja ai Mali hka nu byin pru wa ai zawn, n gaja ai ni hpe gaja ai hte dang kau ra ai, ngu nna kanu kawa ni tinang a gashu kasha ni hpe sharin chye nga ga di. Mali zup shara kaw 2015 ning shata man 5 nhtoi 28 ya shani hta, pyilat magam ga hte Jinghpaw amyu sha yawng a labau shang shara re ngu nna masat shadaw kaba pe, Wunpawng Jinghpaw laili laika hte htunghking hpung ginjaw kaw nna galaw jung da lu sai re. Hpang jahpawt hkyen bum kaw nna du yu ai nga gakang hpe Mali zup lusha seng kaw mari sha la nna, sinpraw de pyen mat wa yang. Loingu bum marawn hku lai di nna, Lawngwaw hte Zaiwa ni nga pra ai Sadung bum de pyen lung mat wa ni ai. AD 1892 ning hta lamu ga maden lung wa ai Inglik hyen hpung ni hpe Zaiwa du rai nga ai Chyinghtawng du wa Zau Seng Sadung du wa Zau AWng yan hkap gasat ai shaloi, Inglik hpyen du Lt.Harrisawn R.E mung majan ta hkrat sum mat ai da. Dap up du wa Bawyce Martawn mung si lawm mat ai majaw, shi hpe masat masa galaw ai hku nna AD 1895 ning hta bunghku hpe gap da ma ai re. Dinghkung bunghku hpe gaw AD 1907 ning. Nahpaw bunghku hpe gaw AD 1909 ning hta galaw da ma ai. Miwa mung makau na Wura bum bunghku hpe gaw, ya shanglawt ni dap ba masum a ginjaw bai galaw da ma ai re.
Ngai mung Nahpaw, Pajau bum ntsa hku pyen lai let, Laisin bum hpe shinggrup kau da nna, Miwa ga jarit kaw nga ai Hka shang mare de du shang wa ni ai. Ndai mare kaw na Maran Hpundu La ngu ai wa gaw Myen mung hkawhkam Bawdaw Paya a lakhtak hta hpyen jaubu kaba Maha Bandula ngu ai mying hte hpyen magam gun Iai wa sai da. AD 1822-1824 ning laman Hugawng pa na Daihpa Gam hte myit rum du ni hte rau Gala mung Indiya, Asamu, Mannipua de Inglik ni hpe wa jawm gasat dang kau lu ma ai da. Ngai n yup ai sha Laiza muklum de shakut pyen mat wa ni ai. Hpang shani Miwa mung hte Myen mung hpe lai di lwi ai Munglai hka hpe hkan nna Manmaw mare de pyen yu wa ni ai. Hkarawk zup shara kaw du jang, Wilata bum hpe mu lu ngai. Dai bum a gata kaw Wubat hpunglai shara du hkra deng 60 daram tsan ai lungpu nga di hpe chye lu ai. Myen hkawhkam Thubaw Min hpe Inglik ni asuya shata man 12 praw 3 ya, 1885 ning hta rim kau ma ai. 1887 ning kaw nna 1930 ning du hkra Inglik ni lahta Myen mung hte Jinghpaw mung hpe zing la na matu shakut nga ma ai. Hpa majaw nga yang, Jinghpaw mung gaw, Myen, Miwa, Gala gadai mung n lu up ai shara re majaw rai nga ai. Manmaw de du lung wa ai Inglik hpyen hpung ni hpe Hpunggan du wa woi awn ai Jinghpaw share shagan ni hkap gasat ma ai da. Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, laknak grai gaja ai hpe lang ai Inglik ni hpe sanat miba, dumhpau, nhtu, nri ni hte sha hkap gasat ai gaw 1930 ning du hkra rai nga di. Amyawk tahpau n lu tim, "Sabaw wa ningmawk, laisi hpun myawk krawk" ngu ai ga malai pru wa hkra Jinghpaw mung shara shagu hkan e atsam htum hkra gasat wa sai ni hpe ngai hkungga jaw dat nngai law.
Dai shana ngai manam jarawp kaw Chyari hka na Zaibru htu nga kabaw mari sha la nna, yup hkringsa mat ni ai. Hpang jahpawt jau manau lu sha hpe hkru hkra sha la nna, ngai du mayu ai pe 6550 tsaw ai Sinlum bum de ma-ja pyen lung mat wa ni di. Grupyin grai tsawmhtap ai shara Nra lunghtawn ngu ai lung rawk ntsa kaw wa hkring sa la ni ai. Bai pyen pru ai hte nye a hkum hpe n-ga kran lau di kau dat we ai. Ngai Yisele mungdan Haifa mare kaw du yu yang, dai ntsa hku pyen di u ni yawng mung shanhte a jit hkyi ni n dum shami san seng la ai Haifa mare de n hkrat u ga, ngai zawn n-ga kran lau rai pyen lai ma ai re. Haifa mare hpe Bawnu muklum mung nga ma ai. Hpungtang tsaw dik ai hpa-ji ni hpe galaw shapraw nna, mungkan de manu law law hte dut sha ai shara mung rai nga ai. Jinghpaw dumsa ni tsun da al, "Zaibru sumri rit na." ngu ai gaw ndai mare nan rai nga ai. Zaibru kaw nna rit shapraw dat al (Miwa ni 'Kwi' nga ma ai) nhprang ni hpe lang nna, prat dep arung arai ni hpe galaw shapraw ma ai re. Dai majaw Haifa muklum hpe kwi nhprang myu mung nga ma ai. Bai langai mi gaw, Sinium bum hpe Padang gira ngu nna mung shamying ma ai. Hpa majaw nga yang 1945 ning hta Japan hpyen mazut ni hpe tsep kawp gasat shachyut kau ai padang manau poi kaba hpe asuya shata man 3 nhtoi 24 hte 25 ya laman hta Amerigan hpyen la ni hte rau anhte a share shagan ni jawm galaw ai majaw rai nga ai. Jinghpaw hpyen la marai 20 hpe mung A.T.M dazik hte shagrau ma ai re.
Arawng la hpa nan rai nga ai. Pangmu mare kaw gaw Dr • AWla Hansawn a masat htingnu nawku jawng hpe niung hte tawk nna galaw da ma ai. 1960 ning hta dingshawn shang ga ai. Dr • AWla Hansawn wa gaw Pangmu mare hta Yawba laika hpe wa gale shangut ai lam hpe mung chye lu nnga. Chyum laika hpe Lana ga, Lahkum ga ni hte galaw da ai Jinghpaw ga hte ka da ai rai u ai. Shaning 36 ning tup nsim nsa galaw ai Jinghpaw laika hpe 1895 ning asuya shata 5 praw 5 shana de, hkying 5 aten hta galaw ngut sai lam hpe mung chye lu ai. Dai majaw manga mali (5555) ngu nna mung tsun chye ma ai. Dr• AWla Hansawn wa gaw, Sinlum, Namhkam hte Sinli ga hkan e Jinghpaw masha ni hte shaning 40 ning jan rau nga yu sai wa re. Shi maram yu ai hta Jinghpaw masha ni gaw, Hpanwa Ningsang Chyewa ningchyang ngu ai Karai Kasang hpe mung chye ai ni, bai nna shanglawt myit masin rawng ai ni re ngu nna sawn la lu ai da. Ngai mung ndai daram chyoi pra ai shara hte Padang ginra ntsa hku lai wa ai shaloi n-ga kran lau di nna, pyen hkawm lu ai majaw grai myit dik mat ni ai. Na bum lungpu du jang she, pyen yu nna, tsawm la ai Hkaya hka hte bum hkauna hka ni hpe yu let ba Shamai taw nga ni ai. Na bum kaw tu ai ga-mang sì ni hpe di sha la, chyinghtawng pu ni hpe hkru hkru chyup lu la nna, lungpu gata bai wa nga let Lungkap kawng na Yesu wudang hpe azi yu let yup pyaw mat wa ni ai law.
Yup rawt ai hte rau Hkaya hka kaw na Wulu rim kaw man myit la nna, pe 12000 jan tsaw ai Naru bum hpe shingkawt pyen let Loije de yu wa ni ai. Dam la ai Nshawn pa hpe tsam mari she pyen lai lu nna, Miwa hkran Janghkawng de du shang wa ni di. Miwa mung na share shagan Maran Zau Naw Tawng a pe 50 jan tsaw ai hkrang sumla nga ai kawng de matut pyen lung let wa hkring sa nga nngai. Maran Zau Naw Tawng a labau gaw, Inglik lamu ga maden ai du wa hpe Miwa hpunau ni grai hkrit ai majaw shi hpe garum hpyi mu ai da. Zau Naw Tawng gaw Inglik du wa hpe shi jawn ai gumra kaw nna, garawt jahkrat la nhtawm baw atawk di kau ya u ai da. Miwa mung du ni mung shi hpe grai chyeju dum ai majaw, ndai nlung hte tawk ai shi a hkrang bung sumla hpe galaw da ya ma ai nga. Grai mau na zawn nga ai mabyin bai na lu ai majaw ngai mung mau mahka taw nga mat ni ai. Ndai shara hpe makawp da ai majaw hpun maling zawn rai nga ai. Ngai mung jau jau yup na matu Shara tam ngut ai hte dai maling gata kaw nna, hturen dum ai nsen hpe na dat ni ai. Jinghpaw ni nga ai buga kumla nan rai nga law. Hpang Jahpawt nambat lahkawng mungkan majan aten hta galaw da ai ledaw lam, Mangshi du mahka e singgaw 21 rawng ai pe 1000 jan sung ai hkaraw ni a ntsa kaw mu lu nngai. Wunpawng Jinghpaw htunghking laili laika hpaji dup ginrat hpawng htingnu nta de shang manam ni ai. Seng ang du salang ni grai hkap tau la nna, anhte Miwa mung Yinnan Sakhkung mungdaw 2016 ning mungkan manau poi hpe galaw na re nga ai lam hpe tsun dan ma ai.
Dai shaloi Jinghpaw laika shalat lang ai 120 ning hpring masat mung galaw na hte laika ngau amyu myu hpe mung 2015 ning asuya shata man 11 nhtoi 30 ya hpang jahtum tawn nna ap ya na matu saw lajin dat ai lam ni hpe na lu yang, ngai mung ka bang na re ngu ga sadi jaw dat nngai. Hpang jahpawt htunghking rung kaba hte manau wang ni hpe pyen yu hkawm nngai. Manau wang dam lada ai hku galaw da ai hta sha n rai, manau htingnu alum ala, manau shadung Shingkang shingwang, Ninggawn wa Shawa Nang Kumnu a hkrang sumia ni tawk shadun sharawt da nga ai hpe mu lu ai. Htunghking kawmiti ni daw jau ai manap shat lu sha hpe hkru hkra sha la nhtawm yawng hpe shakram let Wandin maga de pyen hkawm mat wa ni ai. Sam mung kaw nga ai Jinghpaw mungdaw shara de du mat wa ai shaloi sara kaba Eugeniaw Kincaid wa 1839 ning daram hta Jinghpaw ni a lam ka da ai hta, "Htaw mungnun ga kaw nna le Sinli hte Sibaw, Sumsai, Kyindung kyinseng, Mungding, Ginma du hkra bumlang ga niang hte hpe up ma ai. Pa layang ga na gahtawng mare ni law law hpe hkaulaw hte kang lahkawn hta sha lu ma ai." nga ai lam mu lu nngai. Mungmik Kudawng ga de mung Jinghpaw du ni marai 6 up nna, Sam mung kaw du marai 42 tup up sha sai lam sagawn la lu nngai.
Kyingdung kyingseng Ginma ga du hkra nga yang Jinghpaw du ni marai 90 jan nga ai hpe chye lu nngai. 2014 ning asuya shata man 11 praw 5 ya shani e, Yudiya mungdan kaw galaw na Wunli nkridip manau poi de sa na matu Sam mung Tachilik mare hpe lai nna pyen hkawm mat wa ni ai. Yudiya masha ni gaw anhte Jinghpaw ni hpe Hkachin (snr) nga nna shaga ma ai. Yudiya mungdan Changdau ginwang kaw masat ya ai Jinghpaw mare Batmai Samahkyi de du nna, pyilat kagam ga hte galaw ai manau shadung a makau na manau htingnu kaw wa hkringsa nngai. Wunli hkridip manau poi masum ya tup galaw nna, Miwa gumsan Sakhkung mungdaw na dat gasa ni, Laiza sinpraw hkran na htunghking ka manawt hpung ni, kanu Jinghpaw mungdan na nau shawng ni, munghpawm Myen mungdan na dat gasa ni, Gala, Japan, Htaiwan, Nawwe, Malesha, Singgapu, Amerigan, Urawpa dan, Ausiteliya, Janmani hte Dingmat hkan na Wunpawng Jinghpaw sha ni, jinghku maigan manam ni hte shi sawk hpung sa lawm ma di. Batmai Samahkyi mare masha ni hte Yudiya kaw du taw nga ai chyurum sha ni, Shim lam la ya ai Yudiya balik dap hte hpyen la ni, makau grupyin nga ai La-hu, Myau, Ahka zawn re ai masha ni yawng pawng dat yang marai 5000 daram sa du shang lawm ma ai. Kabu dik sai law! Grau nna gaw, ndai manau poi hpe TV kaw nna galang ta LIVE hpe shara 7 hku nna dingyang Yudiya mungdan hta shapoi ya ai lam re.
Yudiya hkawhkam wa a shangai nhtoi rai nga ai shata man 11 praw 5 ya hta galaw hpang dat ai majaw, hkum atsawm n hkamja ai hkawhkam wa mung Kachin ni shi a matu manau dum let akyu hpyi ya ai nga nna grai kabu chyeju dum ai lam hpe mung na chye nngai. Batmai Samahkyi kaw nga ai mare masha ni n law ma ai raitim, nsim nsa magam bungli yawng hpe shakut galaw nna, lu sha daw ai lam hta mung grai hkrak hkra galaw daw ai hpe mu lu yang, grai myit hkrum nga ma a hka! Panglai hka hpe pyi lu htawk kau lu na re! Ngu nna grai n-gun lu nngai. Sa du ai ni yawng mung grai shakawn ma ai. Ndai lam hpe ngai hkawm ai shara shagu hta tsun shabra na re ngu nna myit dawdan kau ni ai. C.AW.C du kaba Lahtaw Zau Seng hte share shagan ni hpe lup makoi da ai Share shagan kawng ntsa de lung nna, myiprwi pru let hkungga jaw da nngai. Dai hpang Myawadi lam hku pyen let munghpawm Myen mungdan de bai pyen shang wa ni ai. Yanggung mare daju de du nna, Lisu hpunau wa hpaw da ai manam jarawp kaw wa hkringsa la ni ai. Hpang jahpawt hpyen labau madun gawk de sa yu ai shaloi, shang wa ai shara tau hkingrawng a ntsa kaw Hugawng pa na share Shagan du wa Daihpa Gam a hkrang bung sumia kaba hpe noi shakap da ai hpe mu ai. Shi gaw Myen hkawhkam a hpyendap dap up daju jum du kaba Maha Bandula hte rau AD 1822 1824 ning hta Indiya Asamu ga hte Mannipua ga hpe wa gasat nna badang dip la lu ai wa rai nga di. Hpang jahpawt Mali hka hku hkan nna buga de bai pyen lung wa ni ai. Yangdabaw ngu ai shara kaw du jang, majan sum ai Myen Kungbang hkawhkam Bagyidaw(AD 18191827) hte Inglik lamu ga maden hpung ni majan jasim lakmat hpe htu ma ai.
Aten gaw 1826 ning asuya shata man 2 nhtoi 24 ya shani rai nga ai. Ga pyan hte ga sadi laika hpe gaw, Amerigan hkalup hpung sasana sara kaba Rev.Adawniram Judsawn ngu ai wa ka la jang ya di rai nga ai. Dai ga sadi laika pa hta Myen hkawhkam ni gaw Indiya Asamu, Mannipua ga hte Jinghpaw Kachin ginra ni hpe n mai dingsa ai nga nna mung lawm ai hpe Pyi Yin Dalai(Than Win Hlaing) ngu ai laika ka sara wa a "Hpang jahtum na Myen hkawhkam ni" ngu ai laika buk a laika man 67 hta ka da ai hpe mu lu nga ai. 1994 ning shata 2 nhtoi 24 ya hta Myen hte shanglawt ni gap hkat jahkring ga sadi lakmat hpe Myitkyina muklum kaw jawm htu ma ai. Shata man 2 nhtoi 24 hte nhtoi mung bung nga ai hpe mu la ai. Yangdabaw kaw nna matut lung wa jang Myen Kungbang hkawhkam a hpang jahtum hkawhkam(Titbaw Minhaw) dung ai Mandale muklum de du shang wa ni ai. Titbaw Min hpe Indiya de Inglik ni woi mat wa ai shaloi hkawhkam hkaw shayi Jinghpaw ni marai 7 mung lawm mat wa let, Indiya mung Madelasi mare kaw nna bai nhtang wa ai lam hpe mung chye lu ai. Mandale Amarappura kaw nga ai Miwa ni a hpara jawng kaw sa yu ai shaloi, AD 1770 ning kaw nna 1900 ning du hkra lungseng hpaga ga let si mat ai Miwa lauban 6000 jan a mying ni hpe ka shakap da ai hpe mung mu lu nga ai. Hpang shani Mali hka nu hpe rap nna, Saging Tang ngu ai Lama bum mayan hku hkan let Gatsa hte Mung nyang ga de du lung wa ni ai.
Mung nyang kaw nna pai maga de nga ai Namkyi lungseng maw ntsa hku kawai let Nanawm bum hpe lai di nhtawm, Nawng-ing de pyen du mat wa ni ai. Ndai Nawng-ing gaw kawng ntsa kaw nga ai rai nga ai. Galu de deng 14, dam de deng 6 kaba nna, mungkan ningnan shalat ai shaloi kaw nga ai nga amyu nkau mi hpe mung naw mu lu nga ai. panglai gumra nga ni hte mungkan kaw mat mat sai ngu shadu ai nga amyu nkau mi hpe mung naw mu lu nga di. Nawng-ing byin wa ai maumwi hta, moi shawng de ndai shara gaw nta htinggaw 12000 jan nga ai Si Hkan ngu ai mare kaba rai ai da. Rai timung, dai kaw nga ai mare masha ni gaw nse nsa bungli chyu galaw let lu nang sha nang rai nna chyu nga nga ma ai nga. Matsaw ningtsa na shadum jahprang tim hkawhkam wa kaw na hkawt gadai mung n madat ya ma ai. Chyoi pra ai chyum laika kaw rawng ai Sawdawm hte Gawmawra yan hpe Karai Kasang jahten kau ai zawn, ndai Si Hkan hpe mung lamu ga gyi ru wa nna hka la-ing kaba tai mat lu ai hta lai nna, yawng si ru ma ai da. Dai majaw, ndai nawng lut kaw shagawng shana kan e gwi hpring ai nsen, mam htu di nsen hte masha law law wa garu shaga ai nsen ni hpe na lu ma ai da. Manap jau jau rawt nna, Lungseng pru ai Sengmaw ga de pyen lung mat wa ni ai. Shawng nnan Gwihka maw de du ai, manu grai dan ai lungseng ni pru ai hpe chye lu ai. 1970 ning daram du hkra hka shi ni hkan lungseng taw nga ai hpe mu tam la ma ai da.
Dai hpang Sengtawng. Mawmawn, Jamga, Sanchyoi, Hpakan, Mawwan, Nba lahka, Maw kalung, Kawngsan, Hpapyin, Sharaw hka, Seng ja bum, Mawmau layang, Sabyi wa, Mawwawne kale, Mawmau bum, Maw Sizar, Nam mahpyit, Taw maw, AWng ba li, Gaitsu, Kade maw zawn re ai mying kaba ai sengmaw ni hkan e pyen yu hkawm la let dai shana Ginsi haw kaw wa yup hkringsa la ni ai. Hpakan, Lunghkang, Taw maw. Ginsi Sengra ni yawng hpe gaw, Jinghpaw du rai nga ai Ginsi du ni madu ma ai da. AD 1763— 1776 ning kaw Myen mungdan hpe up ai Hsinbyushin Mintaya wa nan Sengmaw ga ting hpe up ai gaw, Ginsi du ni rai ma ai ngu nna Mandale lungseng gat lawk kaw tsun ai hpe Miwa lungseng sa mari ai lauban ni ka matsing da ma ai re. Ginsi du ni hta mying gumhkawng dik ai Kansi Nawng (Samaw Nawng) hpe Sam hte Myen amyu ni gaw, shi a hkum hta asep sep ai hpe mu nna, "Gadai mung n mai dang lu ai Hkangse Sumbram hkawhkam wa" ngu nna shagrau tsun ma ai da. Kansi Nawng gaw Madale kaw hkaw dung ai Myen hkawhkam Mindawn Min (AD 1853- 1878) hpe la wa-ngan marai 18 hpai ra ai Mawepyin maw nd lungseng tawng hpe kumhpa sa jaw u ai da. Hkum ting tsit ai dai lungseng tawng gaw, manu grai dan nga ai da. Dai majaw, Mindawn hkawhkam wa mung hkawhkam ni chyu sha gup ai baw jawng chyahpraw hpe shagup ya let, hkawhkam hking hpe mung jahpun ya u ai da. Kansi Nawng gaw shawng nhan na Jinghpaw hkawhkam nan rai nga ai.
Hpung shingkang rawng ai Kansi Nawng a lakhtak hta pe 6-7 galu ai magwi kawng chyang hpe mung mu tam la ma ai da. Mungkan kaw nga ai magwi kawng chyang yawng hta kaba dik ai mung rai nga ai. Ngai mung Ginsi hkaw kaw nna bai pru let Hugawng pa de matut pyen sa wa ni ai. Grai dam nna, ga sau mung grai gaja di shara re hpe mu lu nngai. Ja, badi hte pat nhprang sut rai ni rawng nga ai hta, magwi hte sharaw hpe arau sha mu lu ai shara re ngu nha mying gumhkawng nga ai. Dun dumbau ni, hpawlam nga ni n-grau grau chyang ni, uri, utawng, ugan ni, chyahkyi, shan nga, hkanse, punwi, taukawp, taubren ni a mung rai nga ai. Sanam htu hte jahtung myi tai tu, lep hte mashang sha chyawoi ni mung nga pyaw taw nga ma ai. Ndai zawn re Danai pyaw len ginra kaw lamu ga madu tai nga ai ni gaw Daihpa du ni rai ma ai. Du wa Daihpa Gam hpe Bagyidaw Paya(AD 1819-1837) wa gaw. Myen hpyen du daju jum Maha Bandula wa hte rau Indiya Asamu ga hte Mannipua ga majan dang hkra woi gasat ai majaw, shi hpe Myen hkawhkam ni a sumraw arung arai ni hpe jahpun ya nna, shagrau jaw u ai da. Danai ga kaw nga ai nawng la- ing ni hta nga hkum sumhpa rawng nga ai. Sau di shawng dun da nna she Nga sa hkwi la rai gangau sha ma di da. Mu dik di nga gaw shabyi kaw ja nsam kap ai paham nga re ai da.
Dai majaw Sam mung kaw na Hawwa du wa Hkun Hpung gaw 1951 ning shata man 2 nhtoi 16 ya shani, Sam, Lisu, Balawng nkau mi hte rau Wunpawng Jinghpaw amyu sha ni 3000 jan, htinggaw 162 hpe Namhkam, Manmaw, Myitkyina ledaw lam hku nna G.M.C mawdaw kaba ni hte n-gaw woi htawt ai da. Danai ga kaw du jang Nawngmi, Dumbang, Bankawk zawn re ai Shara hkan woi nga nna, Sam mung kaw naw ngam nga ai nkau ni gaw, La-shu kaw nna hkarang leng hte Mandale Mugawng lam hku nna n-gaw htawt lung wa ma ai nga. Nambat lahkawng mungkan majan awngdang na matu ahkyak dik ai shara gaw, Hugawng pa rai nga di. Japan ni hpe gasat na hte Tawkyaw du hkra hpyen man hpaw na matu gaw, Indiya kaw nna Myen mungdan, dai kaw nna Miwa mung de laknak, nbungli sau, mawdaw sau, hpyenla hte malu masha, tsi mawan ni hpe matut manoi sa jaw na gaw grai ahkyak ai. Dai majaw Amerigan, Inglik, Miwa hte pawnghpawm ni gaw CBI ngu ai China-Burma-Indiya mungdan masum lawm ai ladat shaw ma ai re. Dai lam awngdang lu na matu gaw, Hugawng pa hpe gasat gala ai kaw kung kyang ai Jinghpaw ni gaw ahkyak dik ai shara kaw nna bai shang lawm ra mat wa di re nga nna tsun ma ai.
Dai majaw Amerigan hpyendu kaba Shidi Wwi wa gaw, Assam ledaw(Jinghpaw ni hka li daw ai shara-Lidaw) kaw nna Pangsau, Danai, Shingbwi yang, Mayan, Myitkyina, Manmaw, Namhkam, La-shu, Wandin, Mangshi, Hkunmyin du hkra deng 1043 galu ai ledaw lam nmaw kaba hpe 1942 ning kaw nna 1945 ning du hkra nsim nsa, shani shana galaw wa ai re. Jinghpaw masha ni gaw Japan hpe gasat ai lam, Amerigan ni hpe lam madun ya ai lam, nam mali hkan e lu sha n lawm ai sha lu nga ai lam, Amerigan hpyen nbungli ni hkrat wa jang gau di pilawt ni hpe hkye ai lam, dap pram gasat ladat hpe grai kung kyang ai ni a majaw Japan majan dang na lam hta n shalawm la n mai ai amyu ni tai wa ma ai rai. Mani hpa langai mi gaw Amerigan ni a GMC mawdaw lai wa yang, Jinghpaw ni aten hpring mai jahkring jawn ai da. Mawdaw n jawn yu ai ni re majaw lam n tsawm nna mawdaw gumhtawn jang. Jinghpaw ni gaw "AWk ge! AWk ge!" ngu tsun wa ai hpe mawdaw gau ai wa gaw. "Are yu awk(Hpa nra a dawng)=0k gel" ngu nna san yu yu re kaw nna mungkan ting "AWk" ngu ai ga lang wa ma ai da. Dai lam na jang, ngai kan hpyi she machyi hkra mani kau ni ai. Gadai wa mi tsun yang tsun Japan ni 5000 jan si mat ai gasat poi hta Jinghpaw laram larau hpyen la ni gaw marai 202 sha si ai hpe Amerigan ni matsing sumhting da ma ai re. Ya ngai Danai bu ni hte Naga, Sam amyu ni hpe shakram kau da nna, ledaw lam yan hku Myitkyina muklum de pyen sa wa ni ai.
Lam dingyang hka shi hka wam ni, hpun maling kaba ni hkan noi abya let tu nga ai wa madai pan ni, ashu ashan ni pyaw taw nga di hpe yu let Mayan ga de du mat wa ni ai. Baudum bum hpe shingkawt nna, Manti hka hku de man yawng nna pyen lung wa yang, naura dung hpe wa mu ni ai. Dai kaw nna Nhkai bum bungding du hkra pyen lung mat wa let, hkringsa la mat ni ai. Prip la prip la re Myitkyina muklum na myihprap wan ni mung ngai hpe sa wa na matu dingsi nga ma ai hpe mu lu ngai. Hpang jahpawt Nhkai bum a pungding kaw nga ai nawng kaw na lamu Gatsu ni hpe hkru hkra hkwi sha la ni ai. Wunpawng Jinghpaw Katawlik hpung ni jun da ai Yesu wudang de sa nna, hkrun lam awngdang wa lu sai majaw. Hpan Karai kaw chyeju shakawn akyu sa hpyi la ni ai. Dai htawm Sengtawng hka hkan nna, Nawngnang bum kaw galaw da ai htap 5 tsaw ai Jaw langchyi kaw sa hkringsa la ni ai. Pai maga de yu dat yu yang, Mali hka nu hte Nawngnang chyum jawng hte wang gata na hpa- ji sawk gindai htingnu hpe mu lu nngai. Dai hpang AD 2000 gawk nu hte hpa-ji manau shadung, ya bai gap jat ai dakkasu dum nta ni hpe bai mu hkrup nngai.
Grau ahkyak ai shara langai mi gaw, Jaw bum a lagaw kaw galaw da ai Wunpawng Jinghpaw lupding lupwa Nawngnang rai nga ai. Makam masham n bung tim, si wa ai shaloi, "Ndai dinghta ga kaw nna sumsing lamu mungdan de lakang pawt langai kaw yawng hkrum zup let arau sha jawm lung wa ga." Ngu ai yaw shada lam hte galaw da di lup ra rai nga ai. Dai lupwa kaw Ninggawn zup ra ngu ai shagrau ging ai masha ni hpe masat masa galaw na matu shara kru bai galaw da ma ai. Dai Shara ni gaw, sasana galaw ai hta ningtawn ai ni, tsi jauya ni, mung masa ningbaw ningla ni, share shagan ni, sut masa hta ningtawn ai ni hte hpa-ji munu ni a shara rai mu ai. Grai kasi la ging ai lupwa rai nga a hka, ngu nna ngai si wa mahka hta mung ndai shara hte ni dik ai kaw sa nga na re ngu nna myit jahkut kau ni nngai. Dai shana Jaw langchyi kaw yup hkringsa la ngai. Hpang jahpawt, Lisu chyum jawng, mura hpun maling ni hpe Iai nna, Karing naw sa-ra kaw wa hkring let Mali hka na nga ni hpe rim sha nngai. Dai hpang. Myitkyina Shata pru kaw nga ai Wunpawng Ninggawn hkumra manau pa hpe shinggrup la nna, Wunpawng Jinghpaw Iaili laika hte htunghking hpung ginjaw rung kaw sa shang nngai. Manau pa hte htep sha re kaw nga nna, gade nna yang htap 6 re ai wut wa- hpang rung kaba hpe gaw gap wa na masing ni, Jinghpaw hti laika shagrin ai lam ni hte, manau nau Shawng hpa-ji sharin ai lam zawn re ni hpe galaw nga ai lam tsun dan ma di, grai madat n-gun lu nngai.
Ndai shata pru manau pa gaw, munghpawm Myen mungdan, 1948 ning shata man 1 praw 4 ya shani hta Inglik kaw nna shanglawt lu ai re. Jinghpaw mungdaw hpe gaw 1948 ning shata man 1 praw 10 ya shani lu la ai re. Ndai manau pa kaw, mungdaw masat nhtoi manau nhtoi hpe galaw saga ai re. Shata 1 praw 10 ya gaw, 1927 ning hta Inglik mung na magam jum du kaba wa lung wa nna, Mali hkrang wa-lawng kaw nga ai Jinghpaw du 100 jan hpe mayam shalawt na hte seng nna bawngban ai Myitkyina htingnu hpe wa galaw ai nhtoi mung rai nga ai. Dai ndau shabra laika hpe « Prat madang » hkum hpa laika kaw mu lu nga ai. AD 2001 ning shata 12 nhtoi 26 ya kaw nna, 2002 ning shata 1 praw 2 ya du hkra galaw ai "Wunpawng Ninggawn hkumra manau poi kaba" a majaw mung mying danhkung nga ai re. Ndai manau poi kaba de Miwa gumsan mungdan, Indiya kaw nga ai Shapawng Yawng amyu sha ni, laknak lang rawt malan hpung ni hte mungdan kaba na dat gasa ni hte mungkan kaw chyam bra nga ai amyu sha ni law law wa du shang lawm ma ai re.
Myitkyina kaw n mai malap ai lam langai mi gaw, 1944 ning shata 8 praw 3 ya hta Japan hpyen mazut ni hpe badang dip la lu ai shara mung rai nga ai. Japan ni marai 3400 asak sum mat let Japan hpyen du kaba Mizukami wa mung Nawnghtaiaw shara kaw shi hkum shi gap si mat ai re. Japan ni gaw Jinghpaw hpyen dap hpe "N mu lu ai numia dap" ngu nna shamying da ma ai. Ndai lam ni hpe azin ayang chye mayu yang mungkan kaw nha ka shapraw ai laika buk ni kaw mai hti la ga di. Ya ngai hka-ja hkawm na shara ni gaw n ma hkraw ai rai tim, deng 1600 daram hkawm du sai majaw myit dik nngai. Manau pa a makau kaw lwi nga ai Njang hka zup a bungli apawt ai kawa byap gaang kaw tu ai mura hpunsau hpun kaba kaw hkringsa nga mat ni ai. Dai ten hta Yu-ngwi ninghkring Tinggaw Tawng a, ngai ra dik ai mahkawn hpe Njang kawng mare de nna, hpaw shapoi dat ai hpe na lu nngai. "Jinghpaw buga... Ngai shangai ai shara... Gade pyaw ai... Nang sa du yu rit le..." Nga ai mahkawn hpe madat nga let, grai ba tim n ba mat ni ai law!
