Moi, ginru ginsa prat e, tsun shaga aga ningnan ni jatjat wa ai zawn, masha amyu mung ningnan ningnan pru law wa sai. Raitim, daini na “Information Techonology Globalization” satlawat galup nga ai mungkan pratpra masa e, moi na zawn n rai mat sai. Grai shai la mat sai. Daini na prat gaw, tsun shaga aga ningnan ni, bai byin pru lam n nga mat sai. Nga ngam ai n law amyu (amyu kaji) ni, tsun shaga jailang nga ai aga ni pyi, htum ma nga malu ai. Gsd. - Myen mung e, daini Kadu ni shanhte a amyu ga, n tsun shaga matwa sai, re. Myen tsun shaga aga hkrai, lang matwa nga ai. Lachyum gaw, tsun shaga jailang taw shayan nga ai madung aga ni hpang de , kap nang nna tsun shaga lawm matwa ai satlawat mabyin ni, bai byin nga sai.
Deng-ninghkan, mi-moi e tsun shaga lang wa ai aga ni htum matwa, moi nga wa sai n law amyu ni htum matwa ai mabyin ni byin nga mat sai. Amyu htum ma ai ngu ai gaw, dai amyu maka kumla nan htum ma nna dai masha ni gaw law ai amyu kaba (majority) de , kap gayawp lawm matwa ai, re. Myen mung , e ndai masing grai awngdang nga ai. Amyu yawng yawng, Myen amyu zawn raw , bung pre mat jang, daini na amyusha rawtmalan gaw, gaman lila bebe sha, rai mat nga ai. Dai shaloi, pruwa ai lachyum gaw, lagut damya gumshem lachyum de , gale matwa nga ai. Htingnut yang mung, amyusha gawgap lam hpe aten galu ban prat hku nna bai galaw hpang la ra ai hkrang, byin nga ai. Ndai bungli yi ngam gaw, shadip magam ahkang aya lu ai ni chyu sha, buklik mai nga ai.
Shadip magam (asuya) mying ahkang aya nga ai wuhpung masha ni gaw, amyusha gawgap bungli woiawn jahkrat ya ra nga ai, re. US gaw, shi mungdan e ndai policy kaba (amyusha gawgap masing) hpe jailang nga ai. Dai hpe “shabyaung gayau di ” (Melting Pot) masa ngu nna tsun nga malu ai. Miwa mung, ndai hkrang ladat lang nga ai. Singapore mung, ndai hpe galaw lang nna mungdan gawgap shangang tawn lu ai. Myen mung, dai hku sha, dahkyaw dalam masa lang nga ai. Dai hpe “Myen galup shatai shabyin masa” (Burmanization) ngu nga ai. Myen galaw lang ai masa gaw, tsawmra mi awngdang nga ai. Sam ni mung, Sam-Myen tai nna Myen amyu rai matwa ai ni law nga sai. Karen, Mon, Rakhine, pa layang ga na Hkang, ... ni gaw, Myen amyu de byaung gayawp kap, lawm nga masai.
Malawng daw gaw, tinang a tsun shaga aga ni hpe malap shamat kau masai. Myen hku tsun shaga mat masai. Dik-kadik nna Myen mying hkrai, shamying shakap lang masai. Shanhte a maka kumla ni n kap mat masai. Miwa hkran hkan na Jinghpawsu ni zawn, shanhte amying ni hpe Miwa hku nna hkrai shamying mat ai masa zawn, rai nga ai. Makam masham ni mung, Buddhism hkrai, rai shajang nga ai. Amyusha gawgap ai ngang jang, mungdan chying nga ai. Rawtmalan yi ngam ni grau nna masan sa nga ai. IIWW aten na Japan kasat gawt ai zawn, ninggun hpungtum kaba wa lu ai. Ndai madang daram, mung shawa ninggun hpungtum hpe n lu kahkin gumdin mat nga ai. Amyusha gawgap lam hte mungdan gawgap lam yan gaw, matut hkat nga ai. US, Miwa ni gaw ndai masa yi ngam hte , shangang shachying la ai hkrai, re.
Daini , Manmaw lawu na Shwegu ga de , moi, Mungding Pa - Namlim Pa - Dangde Bum mayan hku nna ginru ginsa yu hkrat matwa ai Kachin ni law malawng gaw, Myen tai nga mat masai. Ya daini mung, shanhte ni naw tsun tsun rai nga taw ai gaw, “Moi e, aji adwi ni gaw Jinghpaw re da !, Ya gaw, anhte ni Jinghpaw ga n chye mat saga ai. Myen rai mat saga ai.” Bai, Danai hka lawu de , ginru ginsa yu hkrat matwa ai Kachin ni mung, Myen tai matwa masai. . Grant Brown, “Burma As I Saw It : 1889- 1917”, London, 1926 e tsun tawn ai hku nga yang, Jinghpaw tsun shaga aga ga ai ni, Danai hka rum lawu shara ni de , ngachyam ai gamung lawm nga ai. Ya daini gaw, ndai lawu de Kachin amyu masha ni hpe n mu sai. Dai hte maren, Kabaw Valley de na Taman amyu ni mung, n mu sai. Amyu masha n nga yang, dai amyu masha tsun shaga aga mung, htum sai.
Shanhte a lawnglam ni hpe Britis ni ka matsing tawn da nga ai. Irrawaddy Valley pa layang ga de , ginru ginsa yu hkrat matwa ai amyu ni gaw, Myen amyu de byaung gayawp kap lawm mat shajang nga ai. Moi ginru ginsa prat na masha jahpan gaw, amyu langai hte langai kade n shai shajang nga ai. Britis colony prat na yuptung masha jahpan (Census of India) hpe hpaw yu yang, chye lu nga ai. Mungdan hpe woiawn nga ai shadip magam ni gaw, tinang a mungdan masha (mungdansha) ni hpe amyusha gawgap (Nation Building) yi ngam masa e shaning 10, 20, 30, 50, ... masing jahkrat nna hkrang hpe gawgap shaw la ai. Sama la ai. Hprang la ai. Dai ndup sumdu sumnyep na dup shapraw pruwa ai mungdansha ni gaw, dai mungdan na maka kumla ni kap lawm chyalu rai nga sai. Myit jasat, hkam la lam ni mung, shabyaung bang ya ngut chyalu rai nga ai. Dai yi ngam bungli hpe hpaji jawng (education policy) masa, education curriculum masa hku, dup sama shapraw galaw ai re. Myen a hpaji policy mung, Burmanization hpe shading tawn ai sumdu sumnyep ndup ginra rai nga malu ai.
Daini na Kachin ni mung, ndai ndup sum kata nna pruwa ai ni hkrai, re. Rangoon University na mi ngu ngu, Mandalay Dakkasu na mi tsun tsun, hpaji wuhkya gaw dai sumdu sumnyep ndup shingjat sha, rai nga ai. Bumnga rudi amyu ni, tinang a amyu laika hku nna lu sharin ai nga wa tim, Myen hpaji masa hpe ka tawn ai sharin matsun, ginhpan laika ni hpe ga gale sharin ya ai baw sha, madang rai nga ai. Tinang amyu ga hku nna sharin tim, Myen education masa de shading tawn ai hkrai, rai nga ai. Deng-ninghkan, Myen hpaji masa e Rakhine hkawseng lam, Rakhine civilization (yinchyemu , htunghking), Mon hkawseng labau, Sam galup matwa ai labau (kaosampyi) , ... ni hpe n sharin shalawm tawn nga ai. Pagan hkawseng hpe gawgap matwa ai amyu gaw, Myen ni re ngu tsun lu na pyi, yak nga ai. Htunghking, sakse sakgan matut la na yak nga ai. Ndai hpe gaw, Myen amyu ahtik labau e, shachyaw matut la tawn nga ai.
Tsaban 19t AD gaw, mungkan e sinna mungdan ni kashun kashe lamuga maden kasat la hkat ai. Deng-ninghkan, mungkan majan kaba I hte II byin lai matwa sai. Tsaban 20t AD gaw, lamuga maden la ai hkrang hpe jashai dat manu ai. Dai hpe “Katsi Majan Lailen” (Cold Wa Strategy) ngu wa masai. Ndai maden hkrang gaw, seng ang ai mungdan yan dantawk kasat hkat ai hkrang masa hku n rai nna laga alak mi nga nga ai mungdan ni hkan e majan shabyin nhtawm, maden jat la ai hkrang satlawat, rai nga ai. Gsd.- Korea, Vietnam, Germany, ... ni hkan , mulu ai. Kachin rawtmalan mung, ndai katsi majan masa a gangdun gangjen garawt ai kaw , aba kataw hkrum sha wa sai. KIO ningbaw ningla Lahtaw Zau Seng, Lahtaw Zau Tu, Hpungshwi Zau Seng, Lahtaw Zau Dan, ... ni asak si sum laiwa sai. Daini na tsaban 21st AD prat gaw, shawng de na hkrang ladat masa ni hku, bai n rai mat sai. Shai mat sai. Madang grau tsaw mat sai. Prat satlawat mung, ITGlobalization maden lailen rai nga mat sai.
IT-Globalization prat (21st Century AD) maden lailen e, (1). hpaga yamga wuhkya masa, (2). masha jahpan galup wuhkya masa, (3). htunghking yinchyemu (civilization) wuhkya masa, (4). laili laika - aga wuhkya masa ni hku nna maden galup dagup madu la nga nga sai. Mungkan e, shinggyim masha pratpra galawlu galawsha htaphtuk ai lamuga gaw, grai gyip wa nga sai. Hka hkrai galup kau ai lamuga dampa area gaw 70% ting, rai nga ai. Ngam ai 30% lamuga area e, masha pratpra n manu ai zaibrujang kaba, hkyen bum, nlung bum, tsingduprang kaba, Antarctic Circle (Nort Pole), ... ni rai mat nga ai. Deng-ninghkan, lamuga maden la hkat ai lailen ladat ni gaw, grau kaba wa nna grau zailadat tsaw wa nga ai. Hpaga yamga maden galup ai hkrang hpe Miwa satlawat e adan aleng mulu nga ai. Myen mung pyi, Miwa sut maden masa uraw kata e, dagup hkrum ai zawn rai nga mat sai. Grau nna Miwa a One Belt One Road masing gaw, ndai rai nga sai. Ndai masing hta , ginrawn ai Mali -Nmai hka madim zawn re madim kaba ni, nhprang arung arai htu shaw masing kaba ni, economy zone kaba ni, Industrial zone, gawgap masing bungli kaba ni, ... gaw arang madu sut masa hku nna maden mat nga ai. Masha jahpan mung masa (demographic politics) hku nna mung, maden dagup ka-up la mat nga ai.
Daini na Kachin masha jahpan hpe dinglik sawn yu yang, Myen mung ting na KBC jahpan gaw 553,913 (2010 y) rai malu ai. RCM hku nna gaw marai 145,488 (2017) rai nga ai ai. Ndai RCM jahpan gaw, Manmaw, Myitkyina, Lashio saradaw gaiwang ni, rai nga sai. Dai hta , Myen, Sam, Gala, Miwa, Hkang, ... amyu masha jahpan ni pyi lawm nga ai. RCM gaw, Kachin amyusha hkrai rai, laksan n hta da nga ai. Myen mung ting na RCM masha jahpan gaw 668,211 (2017) rai nga ai. Yangon e nga ai Kachin masha jahpan gaw 5000 rai nga ai. KIO uphkang kata na mungchying masha yuptung jahpan gaw, 81,744 (2017) rai nga ai. Ndai jahpan gaw, ma chyangai kaw nna gumgai dingla asak 76 lahta de na ni du hkra, rai nga ai. KIO uphkang ginra kata na jahpan e, Dingda Sam mung de na masha jahpang n lawm ai. Ndai jahpang ni gaw, Kachin masha yuptung jahpan ni hpe sawn maram tak la lu na matu, rai nga ai. Jinghpaw mung ting hpe uphkang na gaw, Hlutdaw (parliament) e, Kachin amat (datkasa) ni hkrai sha, n mai byin nga ai. Ndai gaw, masha jahpan mung masa maden rai nga ai.
Daini na satlawat e, masha jahpan grau law ai amyu kaba ni a tsun shaga aga, laili laika ni gaw, n law amyu (minority) ni hpe bai galup shabawn la nga ai. Deng-ninghkan, n law amyu ni a tsun shaga aga, laili laika ni sip matwa nga ai. Tinang laili laika hpe jailang akyu jashawn ai hta , grai n law mat wa nga ai. Laili laika dut seng kaba ni hkan mung, tinang amyu laili laika ni gaw n nga nga ai. Tsun shaga aga mung, grup grup rara e aten shagu tsun shaga nga ai aga hpe mahtang, madung jailang matwa ai. Jawng laili laika ni mung, ndai sha rai nga ai. Ndai mabyin masa hkrang kumla ni gaw, nga nga ai n law amyu ni mat ma wa ai satlawat ni rai nga ai. Jahtum e gaw, law ai amyu kaba a tsun shaga aga, laili laika ni hpe hkringhtawng ningnan dagraw la na ginjang sha, ngam nga ai. Ginchyum mahtai hpe shapraw yu yang, Kachin amyu pratpra ngang grin lu na matu, laknak lang rawtmalan wuhpung wuhkya hte sha, n mai byin matwa nga ai. Kachin amyusha yawng yawng, shanglawm ai ninggun hpungtung kaba rai ra mat nga sai. Bai nna amyusha lamang yi ngam shagu hpe n hprai kau ai sha, ninggun shaja ra ai. Shing-rai yang she , mungkan satlawat majaw baw wa ai hkang ni, gayun male wa ai hku ni hpe pat kum lu na rai nga ai. Amyusha kahkin gumdin lam ra nga sai. Amyusha kahkin gumdin ngangkang lu na matu, amyusha gawgap la ra sai. Amyusha gawgap masa gaw, buga gawsharawt masa hte , n bung ai. Shai ai. Pruwa na apu asi mahtai ni mung, shai hkat nga ai.
B.D. Maran
