Asak pyi jahku ning rai sayang she, shangai daidaw bumga, Dum Lum kahtawng kaw nna, deng kru daram tsan ai Mungji Lawu Tsang jawng kaw hpaji sa lu sharin hpang nna, 1961 ning hta, tsang manga awng la nna, Mung Baw Pa de jawng htawt rawt sa wa na myit jahkut da sai, asak hte laika tsang n bung mat ai majaw, kaya kaya gaw nga nga ai. Nu yan wa mung laning mi na jawng lung jarik lap (4900) laning mi law na hku tam lajang ya masai. Mung Baw Pa ngu ai de, rai n sa ga, rai n du ga ai majaw, chyipmak, nsin e lata ladawn ai hpa she rai nga ai. (n-gup tu yang, mare du) ngu ai, Myen gamalai sha mi kyen gun rai du ai kaw san la san la, rai den sa mat wa ni ai. Jan du nsin sin wa yang, Ningbaw Kaba Lamung Tu Jai a daidaw kahtawng Kawng Lung ngu ai kahtawng kaw masawp amya bang mat wa yang gam mi akaja rai grai myitsu la ai, Kawng Lung jawng Sara La Mu Gam hkan nu wa ni a nta kaw lu shang manam lu ai majaw grai kabu dik mat sai. Rai yang, “Kawng Lung kaw nna Mung Baw lapran gaw, manang lu ra ai, yahte ndai lapran e sha, lam kaw nan sharaw matse langai mi masha kawa sat da ai da. Mung Baw gat sa ai ni hte rau sa wa u, gat du na 3 ya naw ra ai, nang kaw apyaw sha naw hkring la u, grai naw jahta chyai ga. Nanhte Mungji jawng kaw mung jawngma ni a bat lapran CE hpawng nga ai zawn, anhte Kawng Lung jawng kaw mung ding-yang hpawng ya ai. Hpawtde nang ma sa lawm yu ga, nang jawngma manam tingtsi du yang, mungga htawn yu u yaw...” “Mai ai, ngai mung grai sharawng nngai.” Ngai mungga htawn ai hpe jawngma yawng grai sha ra mat masai. Shana mung, mahkawn sharin ya rit nga, htingbu kaw na jawngnum sha marai 3-4 sa wa mara ai. Sara La Mu Gam lit nga ai hte maren, shachyen ya nga ai. “Ndai nang hte nsam bung bung re ai, grau tsawm ai mahtang Lamung kasha re, Lamung Lu da tsang 4 jawngnum rai nga ai. Mayu kasha daw hkrang yang gaw, atsawm matsing da u.” “Sara e matsing da sha n rai masin salum lungpa hta nan dun bang kau na se ai. Ndai daram tsawm ai ndai daram htap htuk ai, shingni ningja hpring ai mayu kasha rai n mu yu we ai. Nye a myit masin salum mahkra hpe nan amya garawt sha kau ya lu ai sharaw matse she ngu na kun? pyi n dang shadawn lu mat sai. Lai n lu Mung Baw jawng lam de htawt sit sa wa na lagaw lahkam grai li mat nga ai, htawt hkawm wa yak la nga sai, Lamung Lu mung ngai hpe ap ya kau ai jan tai mat hkra shi a myit masin hpe gyam la ai, sumtsaw jaugawng tai mat na ni ai. Pungding maka nan hkrum nu ga law...” Mung Baw jawng kaw du yang Jawng Up Saranum Kaba Saranum Ah Bu, English laika jum ai, Hpaji Up Sara Ai Pau (hpang e, Du Up, Dauje Seng Hpung) ni hpaji sharin ya ai majaw grai pyaw dum nga ai raitim, shabrang prat jawngma prat na sumtsaw n tsa kaw na n htawt hkawm lu mat sai. Shawng ningnan na sumtsaw namchyim ngu ai hkamsha yu ra ai baw prat wa nan rai taw nga sali ai.
Mung Baw jawng e du ai hpang, aten tsawmra mi la nna, Lamung Lu na ra hkra sumtsaw laika gasi ni ka jahtuk la nna, masin hte kram, nshungsi hprwi ngu shagun jaw kau dat sai. Masin htuk htak n mai, zim nga sai. Shi mung, ngai zawn kade hkamsha yak nga timung numsha ni sumtsaw shawng hpang la ai htung n nga ai re majaw, ngai shawng hpang ai sumtsaw laika hpe la ding da nga na sai. Phone ngu ai rai n nga ai prat re majaw sumtsaw laika ka shakut ai prat rai nga ai. Langai hpang langai sumtsaw laika ka htang hkat mat ai prat gaw an 2 yan nan, sumtsaw tsin-yam tsindam a mayam tai mat wa saga ai. Lani mi hta kalang numrang sha dum ai n rai, n sa sa dat shagu dum ai hku she rai mat sai. Mala la tsawm ai, Lamung Lu a sumtsaw ngarai di hta dihkrat hpungyawt taw nga yang, 1963 ning, Murch shata de du wa yang anhte Lapran Tsang jawng la ni hpe Sara Ai Pau (Nhkum Dauje Seng Hpung) woi jasu nna, myutsaw dap de yan shang wa ai ten du sai. Ngai mung mying bang kau da nna, tsawra dik ai sumtsaw jan hte tsawra dik ai chyinghkai nu yan wa hpe wa jahkrum kau da nna hpyen dap kaw she bai hkrum na hku ningdat da nna wa mat sai. Sumtsaw jan hte wa hkrum ai, shanglawt lu jang she hkungran la na ngu jahta chyai ai majaw, an 2 a sumtsaw tsin-yam myiprwi gaw, dam la ai panglai nawng pyi asum jaw kau na daram rai mat sai.
Nu yan wa kaw du wa nna, ntsalam soisam ngu tsun dan ai hte rau, Nu yan Wa n hkraw ting, “ningnau La Sam yan Tu Lum hpyenla la mu ga, nang gaw Kahpu Ba re majaw, myutsaw hpyenla la na n mai byin ai, myit n hkrum ai ya jang kanam la nna dinghku yu ra ai, Kanu Kawa lahput lagaw shachyaw ra ai nga,” mare dung kahpu kanau shaga jinghkum bang wa mara ai. Num hpyi rawt na matu, zuphpawng hpawng ai shana, lawu nta na Kawa Doi La gaw, “Brang Kum wa yu rit, kanam hpyi rawt na rai sai, kanam yawda ai masat da ai nga a ni? Nang yaw da ai n nga tim hpa n ra ai, anhte kanu kawa ni yaw da ai mayu kasha sawng nga ai,” nga sai gaw, prat ting a matu sum na baw rai re sai ngu nna “Kawng Lung Bum kaw mayu Lamung kasha yaw da sai. Kaga mayu kasha n mai hpyi hkawm na re ngu se ai.” Num hpyi kasa yan hte, shatlit gun ai mahkawn kasha 2 rawt masai. Dun Lum ga nna Kawng Lung ga ngu ai gaw, 2 ya hkrunlam rai nga ai majaw, Kawng Lung de n du lu ai lawu kahtawng Loi Mun Hkahpawk mare kaw sha hkring yup mat masai. Wa hkring yup ai nta mung anhte a jinghku majing rai taw nga ma ai. Kasa la yan gaw, “Kawng Lung Bum kahtawng kaw Lamung kasha hpe atsawm di yaw da sai da!” Nta madu gumgai yan dingla gaw, “e myit yu ga, kanam yaw ai ngu ai gaw, amyi hte yaw ai baw n re, ana hte she yaw ai baw re, ya mayu kasha Lamung Lu hpe gaw, shi a myi hte yaw ai, malet nhprang sumtsaw rai na lu ai. Ndai anhte nta yep sha re kaw na Lamai kasha Ma Pri gaw, anhte nta yep sha rai nna kaji ai kaw na kyang arawn alai anhte atsawam chye ai ma re. Ma Lu yan Ma Pri gaw, jawng rau lung, kadaw mi a nta e rau nga, rau yup, rau sha ai yan rai nga ma ai.” Hkrak nga yang, Ma Lu yan Brang Kum a ngangkang ai sumtsaw sumra lam hpe Ma Pri atsawm sha chye ya ai jan rai nga ai. Ngai kade lang shagun ai laika mung, shan rau sha chyawm hti ai rai nga malu ai. Pu matut ai zawn nga ai yan rai ma ai, numsha shada sumtsaw rai nga malu ai. Hkahpawk Pa na Ma Pri a nta e, “Ma Pri she num kaja re, Ma Lu gaw hkumhkrang grau tsawm ai, Ma Pri gaw myit marai grau tsawm ai, shatgawk bungli dang ai,” nga num hpyi bang mat wa masai, asak naw kaji nden rai n ja ai majaw, nu wa hte mare du salang a ga hpe n dang kau lu ai lam n nga mat sai. Lamai Pri mung ngai hte n re Lamung Lu hte she re ngu gade ningdang timung, n lu ningdang nu ai. Shi a num nawn jan Lamung Lu a ntsa e gawng machyi ai wa kaning rai dang hkamsha nga na? Kade ning dang nga tim ri nhtu jaw ya kau masai. Moi prat htung lailen a majaw sumtsaw hka ra mat sai. 1964 ning, April 30 ya na Lamai Pri an a hkungran poi gaw nu wa ni shawa masha ni mi kade pyaw timung, anhte 3 a myit masin salum ni gaw, dinghta ga pinra kaw n kam nga ai garen gari myiprwi hte Sumsing lamu pyi lai nna, tsawra hkawm nga ai ten tai mat sai. Myiprwi katsut let shang ai hkungran poi rai mat sai. 18 ning, sha naw re ai, shabrang ma wa nja nhpra shabrang hpungdim dat kau nu ai. Shiga na ai hte rau, Lamung Lu mung masin n si maroi n ni kaya pawt pawt let, shi a jawngma prat sumtsaw, nye a shawng na sumtsaw Nawng Lung kahtawng na rau tsang manang Lashi Ai Hkam hpe lawan hpyi shangun nna shata mi sha din nna May shata 29 ya shani Nawng Lung kaw Hkungran poi shang mat nu ai. Sumtsaw a namchyim gaw, hka la a hka!
Lamung Lu a ntsa e magwi n-gun hta grau ja ai sumtsaw myit n-gun hpe hkungran num Lamai Pri a shagrit shanem madat mara chye ai atsam, ka-ni chyang jaw nna gyit dun tawn ni ai. N tsaw ninglen tsawra ra mat sai. Lamung Lu a sumtsaw jahkrai hkrai ai, n dum shami 5-6 ning wa na mat wa yang, Ma 2 a kawa (ma kawa corporal) rai sayang, 1968-70 ning kaw Kutkai Chyum Jawng bai lung nna Hpung Up magam gun pyi rai nga tim, moi na jan Lamung Lu hte 5 ya gat kaw hkausoi seng langai mi kaw hkausoi rau sha, sa dung sha sha re akyang bai nan mat wa ai, bai rai saga ai. Myit masin sumri dun ai shinggan sumtsaw hku she bai rai mat sai. N mai byin sai hpe chye ninglen ndai hku bai byin wa ai i? An 2 ndai hku bai byin wa tim an 2 hta lai nna kadai chye ya ai n rai, masha ni n tsen kau na lam mung n byin hkra, yawng a man e num shaw la shaw amu mung n byin hkra myiman sat lawat mung grai chye madun ra nga ga ai. Ya gaw nye a matu, di kau n lu ai sumtsaw 2 lu ai hku byin mat nga ai. Goi... gara hpe mung kau da n lu ai. Dai majaw, ngai hkrai sha lani mi kalang, 2 lang mahkawn hkawn chyai let, (marit marit... marit la sai... marit ningtsing kanang rai ta?... hpa hte marit shamai na rai ta?... nye a sumtsaw prat hpe myit yu, sumtsaw 2 nga ai mu lu, gara hpe mung kau da n lu ai... nye a sumtsaw 2 yan hta na langai mi nye mying hpe la mat wa... langai mi wa myit masin la mat wa) n ra 30 kahkyin let, myi di kau nna mahkawn ndai mahkawn let, ming taw jang tsawra nja jan Lamai Pri gaw mabyin labau chye ai re majaw, hkamsha nang nga u ai. Gahkaw langai mi pyi mara shagun ai ga tsun mayu ai n rai, shi mung shi a manang jan Lamung Lu hpe moi na zawn shinggyim ahkaw ahkang n nga ai moi na htunghking lailen a majaw she re. Anhte 3 a shada tsawra hkat ai lam gaw, langai hte langai a ntsa e loi mi pyi n yawm mat ai moi na hta grau tsawra hkat saga ai. Moi gaw hkausoi seng gawk kaw pinram galaka, la kau nna hkausoi sha, jahta chyai chyai re madang kaw nna, ya hpang jahtum daw gaw, anhte 3 ngai gaw lapran e dung rai nna jahta chyai ai namchyim wa moi na sumtsaw sumra prat na hta pyi grau hkamsha mat saga ai. Nye a tsawra dik ai nja jan Lamai Pri hte mung, ya 2019 ning, April 30 ya shani hta dinghku de ai 55 ning hpring sai rai yang, grau gumgai dingla wa magang, grau tsawra she rai nga ga ai. Anhte 3 a sumtsaw salum e nan ya na prat, hpang na prat, ngu ai she nga taw gaw anhte 3 rau sha bai dinghta ga e sa pra let rau sha bai hkamsha yu ga ngu shingran gashaka tawn let, Sumtsaw Myiprwi.
Maru Brang Kum (Jeyang IDPs Camp Laiza)
