JINGHPAW AMYU SHA NI A SUT MASA HPAGA LAM
BUM SHANG HKAWNG
Shinggyim wuhpung wuhpawng prat ningnan langai ringchying gawgap sa wa ai lam hta, sut masa hpaga dingga lam gaw, ninghpang ahkyak madung rai nna, tara uppadi gaw, ntsa lam ahkyak ru di rai nga ai nga nna, myit sawn hpaji ninghkring ni hkap la kamsham nga ma ai. Ndai lam gaw, shinggyim hkum shagu, mungdan shagu hte amyu shagu a matu, tengman nga ai lam pe mu lu na rai nga ai. Amyu langai, mungdan langai a sut masa hte hpaga dingga ngangkang rawt galu kaba wa yang sha, dai mungdan, dai amyu sha ni a shing gyim nga sat nga sa, paji parat hkumhkrang hkam kaja lam hte hpungtang hpaji, htunghking ningli lam ni hta rawt jat kunghpan galu kaba wa lu na rai nga ai. Ndai zawn lam shagu hta rawtjat kunghpan wa lu ai shaloi, dai amyu sha ni a nga sa madang mung rawt jat suhprang kunghpan galu kaba wa lu na rai nga ai. Mungkan prat madang dep ai amyu mungdan langai byin wa lu na rai nga ai. Dai majaw, amyu sha ni a nga sat nga sa madang rawt jat suprang kunghpan galu kaba wa na matu, sut masa hte hpaga dingga iam gaw, ahkyak madung rai nga di. Jinghpaw amyu sha ni a sut masa hte hpaga dingga lam hpe sawk sagawn hka ja yu ai shaloi, lawu de na hte maren mu lu na rai nga ai.
1. Ginru ginsa prat
Jinghpaw amyu sha ni gaw, ginru ginsa prat kaw nha, tinang ahkum hkrang prat asak hkrung shamawt rawt jat galu kaba wa lu na matu hte amyu sha ni yawng ringchying kunghpan nganggrin wa lu na matu, ginra masa hte prat ladaw hta hkan nna, byin mai di magam bungli ni hpe shachyen shaja, galaw lu galaw sha lai wa sai. Ndai gaw, shingra tara nan mung rai nga ai. Ndai zawn asak hkrung galu kaba wa iu na matu, shakut shaja sa wa ai lam hta bungli awngdang hkra kun dinghku hpe pareng woi awn ai lam ni nga ra wa nga ai. Kun dinghku ngu ai gaw, num hte la woi awn ai kaji dik shinggyim wuhpawng rai nga ai. Tinang langai hkrai nga ai shaloi gaw, shawa hku nna nga mai nga ai. Tim, num hte la rau nga ra wa ai shaloi gaw, dinghku bungli ngu ai nga ra sai. Dinghku hta ra ai arung arai lu hpa sha hpa ni hpe gaiaw shapraw ra sai. Ndai dinghku hta lang ra ai arai (kunrai) gaw, kun dinghku a sutgan rai nga ai. Kun dinghku langai hte langai lu ai sutgan gaw, bung yang she bung na. Langai wa lu galaw ai kunrai gaw, kaga langai wa lu shapraw yang she lu shapraw na. Dai zawn langai hte langai lu ai kunrai bung ai shaloi gaw, gam garan jaw ra ai lam, kunrai shada galai sha, galai lang hkat ai lam ni nga ra wa sai. Ndai gaw, ginru ginsa prat na sut hpanga lam a ningpawt rai nga ai. Ginru ginsa prat na sut rai htehpaga dingga lam ni hpe myit sawn hkaja yu ai shaloi, asak hkrung ai masha hte lamu ga ginra gaw, arang madung madung sut rai nna, (A) asak hkrung lam amatu, ashu ashan tam sha ai, lu la ai ashu ashan pe gam garan galai lu galai sha ai. ( B) Tinang lu ai arung arai hte lung laknak ni hpe arai shada galai hkat ai. Galal lang ai lam ni gaw, hpaga dingga lam a ningpawt ninghpang rai nga ai hpe mu lu na rai nga ai.
2. Ginru ring ginsa chying wa ai prat
Ginru ginsa yu hkrat wa ai kaang shinggyim masha ni rai nga di Shapawng Yawng Mangdang a matu Lawngwaw Maru, Nung Rawang Lisu, Lachik Lashi, Zaiwa Azi hte Pawng yawng ni yawng gaw, myti mang hkrum let, lak htak langai hte langai lai di yu hkrat wa ma ai lam hpe mu lu ai. Ndai zawn tam lu tam sha, galaw lu galaw sha shara htuk manu ai buga ginra ni hpe tam bram hkawm mat wa ai shali gaw, shawng du ring ching nga sai shinggyim wuhpawng ni a laisat laisa ni hpe mu mada, mahkrum madup amyu myu kasi la nna, ginru ring ginsa chying wa sai. Dai lamu ga ginra hta galaw lu galaw sha ring chying wa ai aten kaw nna, myit mang langai shabawn let yu hkrat wa ai ginru ginsa la, kaang shingra sha ni gaw, Jinghpaw ngu di shingteng hte wuhpawng langai mi ninghtan nna, nga pra hkrat wa sai. Ndai aten ndai ginra buga kaw nna, Jinghpaw amyu sha ni mare kahtawng masat, ninghtawn ningngat madu tal let, nga pra hpang wa sai. Ninghtu ningwa chye lang sai. Dum nta gap rawng chye sai. Yi hkyen sha chye sal. Daini lu daini sha re ai madang kawn law law galaw, law law lu sha hkra bungli galaw chye wa sal. Rem lu rem sha, hkai lu hkai sha chye sai. Raitim, ginra hta hkan nna, hkawm sa hkawm wa, matut mahkal yak hkak ai majaw, kunrai dut ginlen ai sut hpaga lam hta myi hpaw hkawnhkrang ai lam gaw, garai n nga nga al. Lu na sha na, bu na hpun na hte kunrai shada da galai sha hkat ai madang sha naw re lam hpe hka ja lu nga ai.
3. Shinggyim wuhpawng prat
Jinghpaw amyu sha ni gaw, lani hte lani nga sa sat lawat ring chying wa nna, kun dinghku dum nta chye gap rawng wa sai hte maren, kanbau bungli ni hpe, shachyen shaja sha chye wa sai. Ra mung ra wa sai. Dai majaw, dum nta gap, kun dinghku de, mare kahtawng ningchyawng ni gawgap nna, shinggyim wuhpung wuhpawng ninghtan let, hkai lu hkai sha, rem lu rem sha grau chye wa sai. Nhprang rai ni hte mung arai galaw lang chye sai. Shinggyim wuhpawng hte bungli lam hta hpareng hparan na ningbaw ningla san da chye wa sai. Ndai aten kaw nna, gumchying gumsa hte gumrawng gumtsa ngu ai uphkang lai masa mung byin tai paw pru wa sai. Ndai masa ni nga wa ai aten kaw nna, Jinghpaw amyu sha ni a sut ma sa hte hpaga dingga lam gaw, ningpawt hpang maden wa sai hpe mu lu nga ai. Hpun kawwa hpe sha madung shatai kan dinghku arung arai ni lang nga di kaw nna, hpri magri ni hpe lang chye wa sai. Niung hte ja rai, magwi kawng ni hpe sharawng chye wa sai. Bum yi hpe sha madung tawn galaw nga ai kaw na, pa layang de du nga sai ni gaw, hkauna, sun, namau ni hpe galaw Sha chye wa sai. Nai mam ni hpe sha hkai sha nga ai kaw na pasi, lachyit, malut, hpalap hte namsi namsaw hkai sha wa sai. Ndai gaw sut masa lam hta su hprang wa ai lam rai nga ai. Raitim, ndai sut rai ni hpe hpaga dingga hku nna dut ginien maden wa ai lam hpen mu lu ai. Jinghpaw amyu sha ni ahpaga dingga lam gaw, mungkan majan byin ai hpang kaw nna she galai shai su hprang rawt jat wa ai lam hpe hkaja lu nga ai. Raitim, mungkan majan ten garai ndu ai kaw nna, magwi kawng, pat, ja hte manu dan ai nlung ni hpe Miwa mung de sa nna shan mun, jum, lairi buhpun ni hte galai hkat ai hpaga galaw lai wa sai lam chye lu ai.
4. Nganggrin ai uphkang masa nga sai prat
Jinghpaw amyu sha ni a uphkang masa hpe maram hkaja yu ai shaloi, N-gun atsam marai rawng nna, share Shagan ningden ja, mangan nga ai wa woi awn ningbaw di masa, lamu ga madu lu di wa uphkang ai masa, mung shawa e kam ging ai wa woi awn ai masa hte n tara ai hku uphkang ai ladat hpe woi awn gumian kau lu ai wa woi awn ai masa ni hpe mu lu na rai nga ai. Dai gaw, ginru ginsa prat, gumchying gumsa, gumrawng gumtsa prat hte gumlau masa prat ni rai nga ai. Jinghpaw amyu sha ni a sut masa hte hpaga dingga lam hpe hka ja yu yang, gumchying gumsa hte gumrawng gumtsa masa hku nna uphkang chye wa al kaw nna, ningpawt hpang rawt jat ganga wa ai lam hpe mu lu nga ai. Moi shawng daw, hkai rem bungli ni hpe htunghking hku nna sha galaw lu galaw sha lai wa ai raitim, ndai daw de gaw kanbau bungli shatai lu hkra hte dut lu dut sha lu hkra shachyen shaja atsam dat wa ai hpe mu lu ai. Bu hpun palawng a matu lachyit hte pasi hkai di latung shingtai yaw nna Idiri shaw ld ai, labu palawng, bunghkaw nhpye htungba htunghkun da nna dut sha chye wa sai. Ri da maka hpaji hta, wa madai pan ri hte galaw ai nhpye gaw ja nsam zawn kabrim tsawm ai majaw, manu dan dik rai nna, grai dut kaja ai nga ma ai. Ndai nhpye hpe Maru ga shaga ai Jinghpaw ni galaw ai re lam chye iu ai. Ndai gaw num sha bungli rai nna, la sha ni gaw, kawa hte galaw ai kunrai amyu myu, ri pali, kawa pali hte galaw ai baw kun rai mayu myu ni hpe hpaga rai hku nna galaw shapraw chye wa sai. Bai nna hpun hte galaw ai ban, hkawan zawn re ai masha lang arung arai ni, ga hte galaw ai dibu dipawng amyu myu, nlung hte galaw ai nlung di amyu myu, hpri hpe shabyaw la nna galaw ai hpri rai baw sumhpa hte gumpraw katsing shabyaw la nna galaw ai arung arai amyu myu ni pe galaw Shapraw dut sha chye wa sai.
Ndai hpaji ndai bungli ni hpe Rawang ga shaga ai Jinghpaw amyu ni grau kungkyang ai nga ma ai. Duleng ga shaga ai Jinghpaw amyu ni gaw, ndup hte janghkam (Jangngun) hpaji hta kungkyang mying gunhkawng ai lam chye lu ai. Shanhte gaw, Namsanita hka ( Namtisan) hkahku kaw nga ai pri nhkun na hpri nhprang ni hpe shaw la nna, ningri ninghtu, ningwa, shingbang, lagawt, lashawt, rinawng, htunawng hte lagun, sumdu sumnep galaw nna, mung kata kaw sha nrai, Asam ( Mung nun) mung de du hkra hpaga rai hku dut jaw wa sai lam chye lu ai. Ndai ndup hpaji, janghkam jang n-gun bungli ni gaw, hpaga ding ga rai hku dut lu dut sha, masan sa wa ai hpe gumchying gumsa du ni gaw , mayam ni pe galaw shangun nna nbaw n ya dut shabra hpaga ga wa ma ai. Dai shaloi amyu sha ni gaw, mayam ni a bungli hku mu mada wa ai majaw, madang nem ai bungli re ngu nna, n galaw mat wa ma ai. Mayam ngu ain nga mat ai ten hta gaw, ndai bungli hpe Jinghpaw amyu ni galaw shapraw ai lam yawm mat sai, Rai tim, Jinghpaw ni lang nmai htunghk ing arung arai, rai taw nga ai majaw, dut sha kaja ai re hpe hpaga lam hta myit sam di Mungsa amyu ni gaw, chye chyang ai ni kaw sharin la na, hpaga ga sha mat wa ai gaw, daini du hkra re nga ma ai. Jinghpaw amyu sha ni gaw, lani hte lani paw prang chye chyang wa ai hte maren, htunghking hku nna sha galaw sha nga ai bungli bungsi ni hpe hpaga rai shatai galaw sha chye wa sai. Jum shadu dut ai bungli, pat ( payin) hte lungseng, badi ( namya) htu shaw dut sha ai bungli, ja katsan ai bungli, gumhpraaw, magri, machyu, hpri htu shaw shabyaw dut ai bungli ni hpe n-gun dat dut sha chye wa sai. Bai nna nam maling kata na pru ai nhprang sut rai, rai nga ai zaulau zau ban hpaga mung ram ram mying kaba lai wa sai.
Zaulau zauban ngu ai gaw, hpun shaban sau, mura, ma rau sau, Larawn sau hte jamga pu bumawngsi, makhpyitbawm, maling shanam, sambu pawt, Namchying pawt, Namchying pawt amyu, machy ang si, chyinglun si zawn sama rawng ai hpan hpe ngu ai rai nga ai. Ndai a hpang hprut hta gaw, wak naw, shayawng naw, hkri naw hte shaya naw (sayang naw) hpaga mung ram ram galaw lai wa sai lam hpe hkaja lu nga ai. kawa wawn yawng dut ai hte hpalap hkai nna, hpalap pung dut sha di hpaga ni hte magwi kawng hpaga ga lai wa sai lam hpe mung chye lu ai. Dai hta grau nna mying gumhkawng ai gaw, makrat na, matum hte numrin ni Mawa mung de dut sha ai hpaga ni rai nga ai. Jiwa ni a prat hta mying gunhkawng dik al gaw, mayam (pawllaw) hpaga rai nga ai. Mayam dut galai hkat ai shara ginra hpe Pawllaw ga (pawllaw mung) nga ma ai. Shara shagu na mayam ni hpe ndai Poilaw ga kaw dut mari ai lam galaw ma ai. Law malawng gaw, Mungnun mung de na majan gasat lu rim la ai bawng masha ni pe dut sha ai mayan hpaga re ai nga ma ai. Ndai mayan ni hpe Hkahku ga de na gumchying gumsa du ni hte Hugawng ga de na ni grau nna dut mari ai lam chye lu ai. Ndai mayam hpaga gaw, Inglik ni Jing hpaw mung de du shang wa nhtawm, gumchying gumsa du ni hpe gumh praw dengga jaw nna shanhte a mayam ni hpe shalawt dat ya ai ( 1927 ning) kawn n nga mat sai lam chye lu ai. In glik asuya ni shalawt dat ai mayam ni gaw Hugawng ga de na marai 3445 hpe 1926 ning hta shalawt dat nhtawm, Hkahku mung de na mayam mara! 4000 jan hpe 1927 ning, shata 7 hta shalawt dat ma ai. Jinghpaw mung sha ra magup na shalawt hkrum ai mayam yawng marai 12000 jan re nga ma ai. Mayam shaw la ai hta Inglik gumpraw dengga lap sen jahku jan ma mat ai lam chye lu ai. Ndai lahta de tang madun ai gaw, Jinghpaw amyu sha ni a sut masa lam rai nna, hpaga dingga lam a ningpawt ninghpang sha naw rai nga di.
5. Arang madu hte mungkan a hproi hpra prat
Gumchying gumsa hte arang madu, Arang madu hte mung ma den masa ngu ai gaw, kaga ga ral na zawn nga tim, sat lawat gaw langai sha rai nga ai hpe mu lu na rai nga di. Mungkan a sut hpaga lam labau hpe yu dat yang, gumchying gumsa arang madu rai nga ai Urawpa dan masha ni kunrai dut mari hpaga ga hpang wa ai prat kaw nna mung maden masa hpang wa sai. Ndai zawn kunrai dut mari hpaga lam ringchying kunghpan sai Urawpa mungdan ni hka lam, hkarang lam hku nna, hpaga ga pru hkawm wa ai prat hpe mungkan a proi hpra ma sa ningpawt hpang ai prat ngu nga ma ai. Tingdin mungkan gaw Tingpyet re nga ka ai gaw, Hproi pra mungkan prat hpe daw 3 garan da nga ai. 1492 ning kawn 1800 ning du hkra hpe Hproi hpra prat. 1800 ning kawn 1999 ning lapran hpe ningdaw lahkawng Hproi hpra prat. 2000 ning kawn du na aten hpe ningdaw masum hproi hpra prat ngu garan da nga ai. Jinghpaw amyu sha ni a sut masa hte hpaga dingga lam mung ningdaw langai hproi pra mungkan masa ningnan prat ladaw ( Dumlat hproi hpra mungkan) hta she masan sa dut lu dut sha chye wa ai hpe ma ram lu nga ai. Hpawhtuge masha Kya ma ngu ai hpaga la wa gaw, 1498 ning hta Indiya mungdan de shawng du hang sai. Dai hpang Hpawhtuge, Haw lan, Hparansit hte inglik ni kashun gashe rai du shang wa sai. Jinghpaw mung shan ga, Ashadan na shingra sutgan hte prang aral ni hpe tam bram ahkrawk mari la let, mung ma den bang wa sai. Ndai aten kaw nna, Jinghpaw amyu sha ni mung law de na hte maren, hpaga dingga lam hta hpaw hprang myit shang, galaw awng dang wa sai hpe mu lu na rai nga ai. Dai ni gaw:
(1) Kanoi hte noikrat hpaga
(A) Kanawl hpaga pe lai wa sai mungkan shaning 1700 grupyin hta Jinghpaw mung kata Hugawng pa de law malawng galaw ai hpaga rai nga ai. Jinghpaw bum ga nam maling kata shingra (mi na) tu ai hpun amyu mi rai nga ai. Lagat gatnoi hpun nga ma ai. Nam maling kata na gatnoi hpun ni hpe nhtu hte kahtam ahka da nhtawm, kap taw ai kanoi naw ni pe lahkawn shinggyin gumdin la nna dut sha ai rai nga ai. Ndai zawn nhtu hte kahtam ahka ai hpe kanoi htu ai nga ma ai. Gumdin gahkyin la lu ai kanoi ni hpe Indiya mung hte Miwa mung de dut ma ai. Kanoi hpe gun dut, htaw dut di shaloi, mungdu magma ni gaw, kanoi joi 100 hta 10 hkyeng ( hkanse) hta la ma ai. Hkanse hta di shara gaw, Jahtu zup hte ya na Dumbang Edin mare makau na Hkawktawng ngu ai kaw rai nga ai. "Akawk tawng" kang hta ai bum ngu ai hpe hpang de Hkawk tawng byin wa, nga wa ai re nga ma ai. Ndai ten hta kanoi joi mi gaw, Kala rupi lap 5 re lam chye lu ai.
(B) Noikrat gaw, Jinghpaw mung kaw mi nna tu ai hpun rai nga ai. Maigan mung de na htet la hkai shatut la rai nga ai. Ndai hpaga hpe Manmaw, Namhkam maga de na ni shawng galaw hpang ma ai. 1800 ning jan hta Malaisiya mungdan kaw na hkai li hpe la na hkai hpang wa ma ai lam chye lu ai. Raitim grai wa awng dang ai lam n nga ai nga ma ai. Mi wa mung de noikrat si dut sha ai hpaga gaw ga lai wa sai lam chye lu ai. 1992 ning kaw nna gaw, Jinghpaw mung shara shagu hkan noikrat sun kaba galaw wa sai. Noikrat hpaga hpe bungli kaba shatai galaw sha wa sai. Noikrat hpun gaw, 6 ning kawn 60 ning du hkra noikrat naw ahkut la mai nga ai. 60 ning jan sai noikrat hpun ni hpe mailung hpun pyen galaw nna maigan de dut sha mai ai re majaw, noikrat hpun hkai sha ai hpaga gaw, bungli kaba shatai mai ai hpaga rai nga ai.
(2) Pat (payin) hte badi (nam ya) hpaga
(A) Pat ( payin) hpaga hpe ji wa ni a prat kaw nna daini du hkra htu shapraw dut lu dut sha nga ai hpaga rai nga ai. Mungkan shaning 1800 ning grupyin kawn Hugawng pa rai nga al Munghkawm ga, Nambyu ga hte Laisai ga mayan hkan htu shaw la lu nga al. Pat hpe amyu hpan 2 garan da ma ai. Dal gaw, Miwa ga hku Layan hpye ngu ai hte Yaw hpye ngu ai ral nga al. (a) Layau hpye ngu al hpe mawn sumli arai hku lang ma ai. Kata kaw hkrung kanu hkrang sumla rawng al baw hpe gaw, hkanhpa shatal ma ai. Manu law law jaw ma ai. Grai shareng da ai lam chye lu ai. (b) Yaw hpye ngu ai gaw, laklal hkyeng tsawm ai nsam pru nna tsi mawan hku mung lang ma ai. Gala hte Miwa mung de dut jaw lal wa sal shan ga, daini du hkra galaw nga al hpaga nan rai nga ai (B) Badi (Namya) hpaga hpe Inglik ni Jinghpaw mung de du ai hpang kaw nna hpaga rai hku shaw dut sha ai gaw, daini du hkra rai nga ai. Jinghpaw mung kata hta Badi pru ai shara law law nga ai. Hpakkan lam Loiseng mare sinna, Kapmaw zup, Nam ya mare hte Hugawng Danai, Nambyu hka mayan ni hta grau galaw sha lai wa sai. Sadawn bum, Lahtaw sana ga hte Manmaw ginwang, Dawhpum yang, Na lung, Manje gin wang Namsa ngu ai shara ni hta mung nga ai lam chye lu ai. Ndai hpaga hpe lachyum pru akyu nga hkra galaw sha chye ra saga ai law.
(3) Lungseng hpaga
Lungseng hpaga gaw, Jinghpaw amyu sha ni hpe akyu jaw dik rai nna, gumhpraw law law mai lu ai hpaga langai mi re. 1500 ning kaw nna Jinghpaw mung hta lungseng nga ai lam hpe chye sai. Raitim, 1573 ning kaw nna she, lungseng hpe hpaga hku galaw hpang ai hpe mu lu ai. Miwa hkawh kam Min a lakhtak hta Miwa mung Yinnan mungdaw kaba Paushan kaw hpaga ginra shatai nna aja awa galaw wa ai lam chye lu ai. Mungkan sha ning 1783 ning hkan kaw nna gaw, lung seng hpaga ga let, Myen hkawhkam ni hte matut mahkai wa sai lam hpe mung mu lu di. Lungseng mung madu rai nga ai Kinsi du ni, Jeng reng du ni, Manu Laisai du ni hta lai nna, kaga lung seng hpaga dingga hta lauban sut du madang du ai masha nau n nga nga ai. Law malawng gaw, lungseng htu shap shaw la nna, niung tawng hku dut sha ai madang sha re hpe mu lu ai. 1900 ning a ndai maga de gaw, lung seng hpaga lam hta myi hpaw chye wa sai hte maren lauban tai nna nhkun htawk, dut mari re ai lauban ni nga wa sai . 1950-1957 hkan gaw, Jinghpaw ni lungseng hpe n-gun dat galaw wa sai. Shanghkawp hpri tawng hte htu sha nga ai kaw na hka hpe shalen hpuntun Shatai htu sha wa sai. 1990 ning hta gaw, asuya hte ginrun htu sha wa sai. 1995 ning kaw nna gaw, hpaga rung hte Myen asuya arang manat ai hku nna rau akyu jawm hkam sha ai hku galaw sai. Ndai zawn galaw sa wa ai shaloi, lungseng galaw ai hpaga rung yawng 300 jan nga ai. Raitim, Jinghpaw amyu sha ni madu ai gaw 30 pyi ndu ma ai. Ya ten hta lungseng galaw nga ai Jinghpaw ni a hpaga rung gaw 10 pyi ndu sai lam chye lu ai. Mungkan hta kaja dik ai lungseng rawng ai lamu ga hpe madu tawn nna, hpaga lam hta masha wa a mayam tai nga na hpe gaw, myit yu ra na saga ai.
(4) Ledaw (Lidu) hpaga
Ledaw (Lidu) hpaga ngu ai gaw, malut hte kani hpe madung tawn dut sha ai hpaga rai nga ai. Ndai hpaga hpe 1946 ning kawn 1954 ning laman hta Jinghpaw sha ni galaw sha lai wa sai. Kani hpe gaw daini du hkra mayun galaw nga ai hpe chye lu ai. Jinghpaw hpaga la ni gaw, Gala mung Ledaw (Lidu) mare de sa. nna, maiut salik (hka yawm) hte tsi mawan, masha lana ai baw kunrai ni hbe mari htaw la nna, Jinghpaw mung, Sam mung hte Miwa mung de dut shabra ai hpaga rai nga ai. Jinghpaw mung kaw nna gaw, kani hpe madung da la sa nhtawm, Gala mung de dut shabra hpaga ga ai re. Ledaw hpaga prat hta gumhpraw grai lu nna, mawdaw mari, Myitkyina kaw htinghput htingra kaja hte wutdek nta ni mari la iai wa masai. Raitim, gumhpraw hpe manu n chye shadan ma ai. Lu ai gumhpraw hpe jai ai hku n re sha, majoi ayai kau ma ai. Tsa chyaru lu nna num ma shala, hpaida da, kani lu rai ma ai majaw, hkrat sum mat wa ai lam hpe chye lu ai. Ndai gaw daini na hpaga la ni hpaji la, chye da mai ai lam rai nga ai .
(5) Hpun sau hpaga
Hpun sau ngu ai hta, mura sau, marau sau, larawn sau hte kaga hpun sau amyu law law nga ai. Jinghpaw mayu sha ni hpaga hku nna, galaw sha lai wa sai hpun sau gaw, mura sau rai nga ai. Ndai hpun sau hpe lai wa sai 3000 ning jan de Indiya mung kaw nga ai Ariyan amyu ni shawng asung jashawn lang wa ai re lam hpe Ayube da tsi ginsi laika hta ka da ai nga ma ai. Ariyan masha ni gaw, Agar ngu nna Hindu ga hku Agal, Inglik ni Agarwawawd ngu nhtawm, moi na Hebre chyum laika hta Mawhra ngu shamying ma ai. Ndai hpun sau gaw, shinggyim masha ni a hkamja lam hta laklai ai akyu jaw lu ai rai nna, Arab hte Hindu ni grai shareng ai re lam chye lu ai. Jinghpaw mung kaw tu ai mara hpun kaw na hpun sau gaw, mungkan hta kaja dik re nga ma ai. Jiwa ni a prat hta ndai hpaga hpe galaw sha lai wa sai. 1968 ning kaw nna 1985 ning daram hta grai gumhkawng di hpaga bai tai lai wa sai. Indiya mung maga de dut shalai ma ai. Raitim, anhte amyu sha ni gaw, sut hpaga lam hta hpang hkrat ai ni re majaw, Gala, Miwa ni hpe galaw jaw ai hpaga sha tai wa sai. Daini gaw, hpun sau, mura hpun hpe ban bawng hkai nna dut sha nga di. Ndai mura hpun sau hpaga hpe tinang a matu, amyu sha ni a matu akyu pru ai hpaga byin wa hkra galaw sha chye ra saga ai law.
(6) Kumshu hpaga
Kumshu hpaga hpe Inglik prat kaw nna 1972 ning du hkra amyu sha ni kanbau bungli shatai nna aja awa galaw sha lai wa sai. Jinghpaw amyu sha ni a nga sa madang rawt jat wa ai gaw, kumshu hpaga a majaw, ningpawt hpang wa wi ngu tim n shut na zawn rai nga ai. Jinghpaw mung kaw Shamau hte Namti jak nga ai. Jinghpaw mung kaw hkai ai kumshu hpe ndai jak 2 hta rin ai. Nkau mi hpe Pyinmana de shalai ai, kumshu gumhpraw lu ai ma jaw, kawa nta kaw nna hpunpyen nta, hpri hpraw nta gap rawng wa lu sai. 19721973 ning hta gaw, kumshu hkai shapraw ai lam grai awngdang rawt jat dik ai shaning rai nga ai. Asuya jak rung ni kumshu hpe n rin ya lu ai ma jaw, kumshu tan (tawn) sen shadang nna sum mat wa sai. Kumshu kadai nkkai mat sai. 1997 ning, shata 1 nhtoi 1l ya shani buga hpaga rung kaw nna Namti jumdut jak hpe hpaw pawl galaw ma ai. Dai shaning kaw nna kum shu hpe kalang mi bai hkai wa sai. Raitim awngdang ai lam n nga ai ma jaw, hpaga hku nna kadai nhkai mat sai. Ndai kumshu hpe jumdwi shapraw na matu sha nre ai, kaga hpaga rai byin hkra galaw hkai sha yang akyu pru na rai nga ai law.
(7) Hpaga ninghtan hpung hte hpaga rung hpaw nna hpaga ga ai lam
Jinghpaw amyu sha ni a hpaga dingga lam hpe yu yang. Wuhpung wuhpawng rai n-gun shabawn, arang gambung lahkawm gumhpawn nna, hpaga ninghtan hpung hpaw galaw sa wa ai lam n nga ai daram rai nga ai. 1936 ning, shata 5 hta Mayan mare kaw Sama du wa Sinwa Nawng hte du wa Padip La Tawng woi awn nna, hpaw hpang al Pawng yawng amyu sha kung hpan hpung gaw, yawng a shawng e hpaw ninghtan ai Jinghpaw hpaga hpung rai nga ai. Yaw shada di gaw: (a) Mungdan kata pru ai nhprang sut rai ni hpe shaw la nhtawm, jai lang mai al kunrai byin hkrà galaw shapraw na. (b) Dai kunrai ni hte jak rung shachyaw na. (c) Dai jak rung ni kaw nna, masha lang arung arai law law galaw sha praw na ngu al rai nge ai. Ndai ninghtan hpung hpe hpang de gaw, mung masa hpung hku nna shamu shamawt wa sai. Yawng a shawng na mung masa hpung mung rai nga ai. Sama du wa Sinwa Nawng gaw, shi yaw shada ai hte maren, 1952 ning hta Yanggung deng 8 jan kaw mawdaw jak rung hpe hpaw hpang sai.
Myen mung hta yawng a shawng e hpaw hpang ai jak rung re nga ma ai. Mungkan majan wai, Myen mung shanglawt lu sai hpang daw de gaw, Jinghpaw amyu ni dut lu dut sha hpaga lam hpe grau mu mada wa sai majaw, hpaga rung hte seng ni hpaw ninghtan sa wa lu sai. Myitkyina Myawma lawk (ya na Laika naura grupyin) kaw hpaw da ai arang pawng ai Jinghpaw hpaga rung, Hawwa du wa Hkun Hpung woi awn ai Sam mung de nga ai Jinghpaw ni hpaw da ai K. T. C. Ndai hpaga rung gaw, Lashiaw mare kaw K. T. C Bank ngu ai gumhpraw dum hpe mung hpaw lai wa sai. 1953 ning hta du wa Hawwa Zau Gam woi awn ai N. AW. C sau hpaga rung hpe Mung yu deng 105 kaw rung hpaw nna, Mandale hte Miwa mung de sau hpaga ga lai wa sai. Manmaw kaw salang Lazing Ja Yung woi awn ai Pawng yawng seng hte Myitkyina Kaw, Salang Labwi La Gawng lit la ai Jinghpaw hpaga seng, Mawyin ( Mawhnyin) kaw hpaw da ai Jinghpaw seng ni hpaw wa sai. Raitim, grin ngang ai lam n nga ai hpe mu lu nga ai. Hpa majaw rai ta? myit yu ra sai. Lungseng bungli hpe hkring sa dat, bai galaw dat rai nna, galaw sha wa ai rai yang, 1991 -1992 kaw nna gaw, hpaga rung hpaw nna htu sha wa sai. Uru sengmaw Hpakkan ginra hta lungseng hte kaga hpaga bungli ni hpe ginrun nna galaw ai hpaga rung 300 jan nga ai. Jinghpaw ni madu ai hpaga rung gaw 30 grupyin nga wa sal. Raitim, daini du hkra grin nga ai Jinghpaw hpaga rung gaw 10 grupyin sha rai sai lam chye lu ai.
(8) Jakrung hpaw nna hpaga ga ai lam
Jakrung hpaw nna sut lam hpaga ga ai bungli hta, Sama du wa Sinwa Naw gaw, 1952 ning hta Yanggung kaw mawdaw jakrung hpaw sai. Ndai gaw yawng a shawng e hpaw hpang ai jak rung rai sai, Baget du Lazum Tang Ji gaw, hka n-gun hte shachyai ai mam htu jakrung kaba langai mi hpe Kunglaw mare makau kaw gaw gap wa sai. 1962 ning hta du kaba Lazum Naw Tawng woi awn ai FRAWNTCAN ngu ai jakrung hpaw nna, miwa mahkaw si tsahku, muk amyu myu hte gahpri ni hpe madang dep ai hpri bu ( pri kawk) , palin, mai sau makai, maisau kada ni hte galaw shapraw ai hpaga ga lai wa sai. Jakrung kaji gajaw amyu myu ni mung galaw wa sai. Raitim, Asuya kaw nna, mung shawa ni galaw sha na ah kaw ahkang pat kau ya ai hpang gaw, kadai mung niu galaw mat sai. 1990 ning a ndai maga de gaw, Jinghpaw ni madu ai jak rung bungli ni grai nga wa sai. Salang Zinghtung Gam gaw, Myitkyina kaw hpri shabyaw jakrung ga law lai wa sai. Lam du Usa Luke Tang Ji gaw, Jan mai kawng kaw, tsa shadu jak rung hpaw lai wa sai. Hka san jak rung, hpun.ret jakrung ni law law mung galaw wa sai, Namti jumdwi jakrung hte Mali wan jakrung gaw, Jinghpaw ni hpareng ai jak rung kaba ni rai nga di.
(9) Magwi rim hpaga hte nga hpaga
Magwi rim hpaga hte nga hpaga gaw, Danai Hugawng pa hte Htingnai buga Gawk gwi pa, Siwwigu ginra hkan nga ai amyu sha ni law malawng galaw ai hpaga rai nga ai. Ndai bungli hpe daini du hkra galaw ma ai. Lai wa sai ten hta nga hpaga la ni gaw, mawdaw, wanleng, sanghpaw ni hte htaw nna Myen mung kaang siwulbu, Mung wa, Sagaing, Mandale de htaw dut ma ai lam chye lu ai.
(10) Tsi mawan hpaga
Jinghpaw amyu sha ni gaw, tsi hk rung, tsi nan sutgan hpe madu lu ai amyu rai nga di, lai wa sai aten hta manu dan tsi hkrung tsinan amyu myu hpe madu lu ai raitim, makoi magap nna sha lang mat wa ai ma jaw, mung shawa hpe dam lada ai hku akyu jaw ai lam n nga ai. Prat mada ng dep ai hku Jinghpaw tsi hpe hpaga rai byin hkra galaw shapraw hpang ai gaw, tsi sara kaba Marip Lasi Tu Ja a Ninggawn sai tsi nan rai nga ai. Ndai tsi hpe 1946 ning kaw nna dut shabra lai wa ai gaw, daini du hkra rai nga ai. 1960 ning kaw nna gaw, Jinghpaw tsi amyu myu hpe galaw dut sha. chye wa sai. Daini gaw, mying kaba ai daram kaja ai Jinghpaw tsi ginra, tsi hpaga galaw ai amyu hpan latsa jan du nga sai. Tsi mawan hpaga ngu ai hta, Numrin, majit pawt, hku sha pawt tungtai (shi madi ), nlung sai hte Shayu sau ni mung lawm nga ai . Jinghpaw amyu sha ni gaw, lahta de tang madun lai wa sai hpaga dingga lam ni sha nrai, kawa hte mailung maisak hpaga, ri hte dawng goi hpaga, wak naw hpaga, makrat mati, matum hpaga hte namsi nam saw hkai dut sha ai sut hpaga lam ni hpe galaw sha nga ai rai nga ai. Rai tim kunrai nhprang kaw nna, kunrai hpe shatsawm shapraw la na jak rung kaba nin nga ai majaw, amyu sha ni a sut hpaga lam gaw, daini du hkra masan sa, rawt jat galu kaba wa ai lam n lu la nga ai hpe mu lu nga ai law.
