MUNGMYIT SINLI GA NA WUNPAWNG SHA NI A LAM YAN
Lahpai Tu Hkawng
Mungmyit Sinli ga de Wunpawng sha nga pra shang wa ai ginru ginsa labau gaw sung dam nga ai hte matut nna hkaja sharin la ra ai lam ni law law nga ai. Kaji kawa ni hkai dan, tsun dan ai labau lam yan ni hte sawk hkaja la lu ai Wunpawng sha ni a nga pra masa ni hpe tang madun ai lam rai nga ai.
1. Mungmyit Sinli ga de Wunpawng sha ni nga pra hkrat wa ai lam
Mungmyit Sinli ga de Wunpawng sha ni du shang wa ai labau hpe sagawn yu ai shaloi, Sinli ga de shawng shang wa ga ai hpe chye lu ai. Shawng ningnan Mungbaw ga de Nhkum Hkangma ni sa de nga ai hpang, Wandin Kapna ga de Lungjun Lahpai ni bai du shang wa masai. Dai hpang Namhkyek Hawwa ga hta Maran Laika ni bai du shang wa ma ai. Dai htawm langai hpang langai rai du shang wa ai gaw 1990 ning du yang, shawng ningnan du shang wa ai lakung lama 3 gaw masha ban prat 10 hta kabye nga sai hpe chye lu ai. Dai rai yang, A.D. 1650 grupyin (sh) de a shawng kaw nna shawng du hpang nga sai hpe maram lu ai. Dai hte maren, Mungmyit hte Loilung ga de du shang wa ai Wunpawng sha ni mung, 1990 ning hta 200 ning jan hta rai sai ngu maram lu ai. Mungmyit Sinli ga de ndai zawn rai nna, du shang wa ai Wunpawng sha ni law malawng gaw, Manmaw ga hte Miwa hkran hku nna du shang wa ai ni re. Hpang na ni gaw Hkahku ga daidaw daihpang shara kaw nna dan tawk yu hkrat wa ai ni rai ma ai. Lawu Kyingdung ga de du shang wa ai Wunpawng sha ni gaw, Sinli ga hpe dailup daihpang shatai let, Saphkung hka hpe rap nna Wa ga hkran hku chya hkrat wa ai ni rai ma ai. Ntsa lam maram yu yang, shawng ningnan du shang wa ai kaw nna, 2014 ning du hkra rai yang, masha ban prat 11 hta kabye nga sai ngu sawn la lu ai.
Sinli pa hta shanu nga ai ten hta, Mungmyit Sinli ga de tawt lai shang wa ai hpyen damya ni hpe mung (Bu Hkam Mun ngu ai, Jun amyu - ya na Htai a aru arat kaw na lakung langai) gasat ninghkap let Sam Sawba ni hpe garum lai wa sai. Bai nna, Sam Sawba shada da Sinli hkaw kashun ai manghkang ni pru wa ai majaw, hprawng koi yen hkawm ra ai Sam du nkau mi hpe mung makawp maga hkye shalawt sai. Inglik hpyen ni gaw 1885 ning shata man 11 hta Mandale hkawhkam htingnu hpe zing kau nna Sihpau hkawhkam hpe bawng hku rim la nna Indiya mung de woi mat wa ai. Dai hpang 1887 ning hta Mungmyit Sinli de bai kabye shang wa ai shaloi, Sam du Sawba wa ni hkap gasat shingdang n gwi ma ai majaw, hput di dingnyawm hkap hkalum la ma ai hta nkau mi shayi sha ni hpe kumhpa shatai nna sa ap ya hkra hkalum la ma ai. Sam mung kata shara law law hta hkap gasat shingdang ai lam n nga ai sha, dam kaba la ai Sam mung hpe lu kabye la sai ngu gumrawng gumtawng, shakawng shakra rai nga Inglik Kala hpraw hpyen ni hpe Mungmyit Sinli ga de du wa ai shaloi, latup lapai mi sha re Wunpawng sha ni hkap gahtam gasat yu sai gaw labau shang rai nga ai. Majan a majaw, lahkawng maga hkra machyi ai lam law law nga sai.
Shinggyim masha hpe hput di dingnyawm ai, kumhpa ai, hkrit ai, naw ai myit jasat Wunpawng sha ni kaw n nga ai. Dai majaw, tara n lang ai hku nna tawt lai wa ai kaning re hpyen ni hpe raitimung, shingla ninghkap gasat shingdang na jin jin rai nga ai. Mungmyit Sinli ga na Inglik hte Kachin ni a majan hta, Wunpawng sha ni sum timung, Myen hte Sam ni pyi n gwi gasat ai majaw, apyaw sha jashawn dat ai hpyen ni hpe gade a npu de mung n kam taw ai moi na jiwa ni a n koi n yen ai sha hkap gasat shingdang tawn gwi ai atsam marai hte share shagan ai myit gaw, daini na Jinghpaw Wunpawng sha ni hpe jaw ya da ai sutgan ni rai nga ai. 1942 hta shang wa ai Japan matse hpe gasat manga kau ai hta mung Jinghpaw Wunpawng ma ni, du daw sai hkaw ai hte sut gan mung sum machyi hkam saga ai. Jinghpaw Wunpawng ni mung, gingdan ai ahkaw hkang lu ra sai ngu myit dum let, du salang ni lang hte lang bawng ban jahkrup nhtawm, Sinli Sawba Hkun Hpa a up hkang ai kaw na lawt na matu hpyi ma ai hte maren, Sawba wa mung Inglik ni mung uphkang ai lam atsawm sha n lajang ya shi ai laman, "Sinli Sawba a gaiwang kaw shanu nga ai Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni hpe shi a uphkang ai kaw nna shalawt dat ya sai," ngu nna ndau shana ya ai hte ta masat mung ka ya sai re. Sinli Sawba Sawa Hkun Hpa up hkang ai kaw nna lawt ai hte myit hkrum bawngban ra ai lam ni hpe dawdan nna, 1945 ning shata man 12 praw 9 ya hta shagrin ta masat jawm ka let Sam mungdaw dingdung maga Jinghpaw Wunpawng laksan ginra(Kachin Sub-state) ngu ai byin wa sai.
Jinghpaw Wunpawng laksan ginra ngu ai hta Kutkai ginra hte Kawdawng ginra ngu nna chye na lu ai. Wunji Lashi Gam, Wunji Zau La, Wunji Zau Lat ni gaw Kutkai ginra a mat, hkringmang hku nna magam gun kanu kawa tai lai wa sai. Kawdawng ginra gaw mi kaw nna Wunpawng sha ni a lamu ga rai nga ai hta Japan ni shang wa ai ten hta mung, kaji kawa ni du baw daw sai hkaw rai, gasat ninghkap lai wa sai. Matut nna, tinang a gam maka tinang hparan, tinang a lamu ga tinang makawp maga ra ai lam kaji kawa ni myit hpang wa ai kaw nna Kawdawng Jinghpaw Wunpawng laksan ginra byin wa ai rai nga ai. 1946 ning hta Kawdawng laksan ginra asuya hpaw hpang sai hte rau, Kawdawng bum dingga gahtawng na jawng sara Waje Zau Ba, Kutkai asuya lahta tsang jawng up sara kaba Nhkum Zau Seng ni gaw Kawdawng laksan ginra amat hku nna woi awn kanu kawa tai lai wa sai re. 1962 ning shata 3 praw 2 ya hta Ne Win wa lung wa ai ten kaw nna, Jinghpoi Wunpawng laksan ginra mat mat sai. Mungdaw madu Sam ni shamat kau ya ai n re. Myen masha Ne Win wa she rai nga ai hpe myit dum ra nga ai.
Munghpawm Myen mungdan shanglawt lu tim, Jinghpaw Wunpawng amyu ni ahkaw ahkang ginlut wa ai, shagyip shagyeng da hkrum ai, roi rip dip up sha ai lam hpan hpan byin wa ai majaw, Wunpawng sha ni lam shagu hta na lawt wa lu na matu, Wunpawng Mungdan shanglawt hpyen dap hpe mali gu, wanang nhtoi du sai hte maren, Sinli ga Loidau bum hta 1961 ning shata man 2 praw 5 ya shani hpaw hpang dat ai labau gaw Sam mungdaw kaw nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni a ginru ginsa labau hta ru jung nga ai. Matut nna, Munghpawm Myen mungdan, 1948 ning shata man 1 praw 4 ya hta shanglawt lu sai hte maren, praw 10 ya hta kaw Jinghpaw Wunpawng mungdaw hpe masat ya sai. Kanu mungdan ngu nna yawng masat da sai Jinghpaw Wunpawng mungdaw de 1950 ning hpang kaw nna hpuwa du wa Hkun Hpung woi awn let, Mungmyit Sinli ga nga ai Jinghpaw Wunpawng sha nkau mi Jinghpaw Wunhpawng mungdaw de htawt shanu nga wa saga ai re. Ya daini gaw, Mungmyit Sinli ga na anhte myu sha ni law law gaw, Jinghpaw Wunpawng mungdaw, lawu Myen mung ga hte kaga maigan mungdan shara law law hta shanu nga chyam bra wa saga ai.
Sam mung de shang wa ai Jinghpaw Wunpawng sha ni hta galai shai wa ai lam ni gaw:
1. Sam mungdaw gaw gatsi gahtet du hkra ladaw kaja ai shara re majaw, Sam mungdaw de su shang wa ai Jinghpaw Wunpawng sha ni hta mayat maya ai madang grau tsaw wa ai. 2.Hpunau sam ni hte ganawn nna hkauna galaw sha ai lam grau chye wa ai hta hkan nna hkarang yi galaw sha ai lam hpe yat yat tawn kau mat wa sai. 3.Hpunau Balawng ni kaw na kasi yu la nna, tinang shanu nga ai bumlang ni hta hpalap chye hkai sha ai sha n-ga, dai hpalap hpe hpaga rai chye shatai wa ai. 4. Masha amyu baw sang law ai Sam mungdaw hta shanu nga ai hta hkan nna kaga amyu baw sang ni hte ganawn mazum ai lam madang grau tsaw wa ai.
2. Htunghking hte Amyu ga Htunghking hte seng nna, ban hte ban prat hte prat sharin ginlen ya ai lam nau n nga ai majaw, daini na ramma ni Jinghpaw Wunpawng htunghking hte seng nna n chye na ai masha law wa sai. Shachyen shaga ai lam hta kadai hpa baw kasha ngu nna amying shingteng tsun dan ai hta lai nna, mayu, dama, gahpu ganau gara hku daw ang, tsun shaga ra ai lam ni n chye mat ma sai. Mungkan a masa hpungla ka-up wa nga ai majaw, anhte myu sha ni a manu dan dik ai shada da hkungga la ra ai lam hta gawng kya wa nga ai. Amyu ga hte seng nna, Sam mungdaw hta nga shanu nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw anhte a sut rai nga ai baw sang ga ni hpe n mat hkra shaga nga ai gaw laklai nga ai. Dai hta sha n-ga, kaga hpunau ni a ga rai nga ai, Myen, Miwa, Sam, Balawng ga ni hpe mung atsawm chye shaga ai law law nga sai. Tinang a amyu ga mung n mat, kaga hpunau ni ga ai aga sut mung jat rai nga pra nga ai. Bai nna, Sam mungdaw Jinghpaw laili laika hte htunghking hpung kaw nna woi awn let, dum nta shagu de "Tinang kashu kasha ni hpe tinang a baw sang ga shaga ya ga." ngu nna laika pa ni shakap ai gaw anhte myu sha ni ngang grin wa na lam hpe shakut shaja ai rai nga ai.
3. Nga sat nga sa madang
Jinghpaw Wunpawng sha ni a nga sat nga sa madang gaw anhte a myit jasat, laikyang hta ru jung nga ai. Anhte myu sha ni a laikyang hpe, "Chyahkyi sau sau ai" ngu ai ga malai hte sharin ai gaw daini du hkra rai nga ai. Chyahkyi ngu ai gaw galoi mung sau n rawng ai; galang lang sha sau rawng ang ai majaw rai nga ai. Jinghpaw Wunpawng sha ni a laikyang hpe ntsa lam maram yu yang, hpang de byin wa na lam a matu tau hkrau myit mang yu nna hkyen lajang da ai lam n nga ai. Ang gatut ra ahkyak wa ai hte kyin tut jamjau wa ai shaloi she, tin shapun rai, ma-u ma-a nga hkawm chye ai majaw, dai ga malai hpe shagawp tsun wa ai rai nga ai. Bai, amu magam bungli langai hpe masing jahkrat nhtawm, mangan nga hkra, shangut shakre hkra maju n jung ai hpe mung chyahkyi sau sau ai ngu nna tsun sharin nga ai. W.J.S a laika buk hta, Wunpawng sha ni gaw magam bungli langai ngut kre hkra galaw na atsam n rawng ai masha ni re ngu ka tawn nga ai. Dai majaw, ja gumhpraw tam ai magam bungli galaw ai lam hta bungli langai hpe kangka mangan nga hkra, prat tup na matu yaw shada let galaw ai masha nau n nga ai. Bungli langai hpe hkrak galaw ai ni gaw lu sut lu su mat wa nna kun dinghku alum ala rai wa nna nga sat nga sa mung tsawm htap wa ai. Raitim, law malawng gaw, daining hkau soi seng hpaw nna mali manga ning na jang, kaga bungli langai bai htawt galaw rai gara bungli hta mung kungkyang ai lam n lu ai majaw, sut jat lu su wa ai lam mung n nga ai.
Nga sat nga sa madang rawt jat wa ai lam nau n nga ai. Bai nna, dum nta gaw gap rawng ai hta mung, moi na ginru ginsa yu hkrat wa ai ten, hkrunlam hta jahkring jahkra laman na matu dum nta gaw gap rawng chye ai myit gaw daini du hkra rai nga ai. Hpunau Sam, Balawng ni a dum nta ni gaw wutdek, hpri sut nta, ngang kang ai nta ni tai wa timung, anhte myu sha ni a dum nta ni gaw moi na hte maren naw rai nga ai. Shara ra de naw bu htawt hkyen ai zawn zawn naw rai nga ga ai. Laika hpaji hte seng nna, Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw shanhpyi laika ju sha kau ai amyu ngu nna labau hkai ai lam daini na ramma ni hta dan dawng nga ai. Lam amyu myu a majaw, laika hpaji adaw atang rai hkring mat nna, hkrup mara bungli galaw sha mat ai ramma law law nga ai. Mungmyit Sinli ga na ramma law law gaw, laika tsang 8, 9, 10 daram kaw hkring mat nna Jegau, Shwili, Janghkawng zawn re Miwa hkran de gumhpraw tam, magam bungli galaw mat ai ni law law rai nga ai. Nkau mi chyawm gaw, laika hpaji hpe mangan nga hkra sharin la nna, tsi du, tara kasa, ta hpaji hte asuya mu bungli gun hpai nga sai ni mung nga ai. Bai nna, Jinghpaw Wunpawng sha ni hpaji madang n tsaw wa hkraw ai lam langai mi gaw, asuya kaw nna anhte myu sha ni hpe gaja ai hpaji n sharin ya ai. Hpaji chye na hta tsang awng na hpe madung tawn ai majaw, tsang 10 du mat wa ai jawngma langai a hpaji madang gaw tsang 4-5 madang sha rai nga ai. Dai majaw, dai jawngma gaw, tsang 10 prat tup n awng sai. Dai zawn re hpaji masing hku nna mung amyu hpe dip tawn ai hpe hkrum sha nga ai re. Mi na pyi laika hpaji n kam shakut nga ai kaw, laika hpaji n kam shakut hkra, jawng n kam sa hkra, laika n kam hti mat hkra si mani ai ladat amyu myu shaw nna amyu hpe shamyit nga ai majaw, anhte a nga sat nga sa madang ni mung rawt jat ging ai daram n rawt jat nga ai.
4. Kaga amyu ni hte hkuhkau ganawn mazum ai lam
Mungmyit Sinli ga kaw nga ai akyu langai mi gaw masha amyu baw law law hte ganawn mazum chye ai lam re. Jinghpaw Wunpawng sha ni Mungmyit Sinli ga de du shang wa ai hte hku hkau ganawn mazum ra ai kaga hpunau amyu ni gaw, Sam, Balawng, Pa-aw, Wa, Danu, Inhta, Lahu, Akha, Kawkang hte Miwa ni rai nga ai. Ya hpang de hpunau Gala ni loili nga wa nna Myen gaw hti n dang hkra law wa ai. Anhte myu sha ni gaw myit hpraw san tsawm ai majaw, kaga amyu ni hte hku hkau ganawn mazum ai lam hta shagrit shanem let, pri nem ai hku ganawn mazum chye ma ai. Dai hpe ahkaw ahkang la nna kaga amyu ni a masu magaw ai, tara n lang ai hku daw dan hparan ai, roi rip ai lam ni hpe mung hkrum sha yu saga ai. Masu magaw chye ai kaga amyu ni a arawn alai ni, kyang lailen ni hpe sharin la lu sai majaw, anhte myu sha ni a wuhpung wuhpawng shara ra hta mung shada shada manawn masham ai myit, masu magaw mayu ai myit, tara n lang ai hku tsun shaga mayu ai myit, tinang a amyu hpe nyet kau mayu ai myit ni rawng wa sai.
Ga Dim
Mungmyit Sinli de Jinghpaw Wunpawng sha ni du shang wa ai shaning 400 ning grupyin laman hta kaji kawa ni kaw na anhte kashu kasha ni sharin la ra ai lam, byin nga ai masa hta hkan nna matu shakut shaja gaw gap ra ai lam ni hpe myit dum ai rai nga ai. Mungkan a masa hpungla gata hta anhte myu sha ni a hkrum hkra nga ai tsinyam hpe myit dum nna, amyu a ngang grin ai, lawt wa lu na lam magam bungli hta Mungmyit Sinli ga nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni matut ndi shakut ra nga ai.
Madi shadaw ai laika ni:
1. W.J.S Carrapiet, "The Kachin Tribes awf Burma: Fawr the infawrmatiawn awf AWfficers awf the Burma Frawntier Service (1929). 2. Rev. Hpaula Tu, Mungmyit Sinli ga na Jinghpaw Wunpawng sha ni a lam yan hte shawnglam shingran. 3. Sammung Jinghpaw Wunpawng Labau sawk sagawn hpung (Kutkai), Sam mung de Jinghpaw Wunpawng sha ni nga pra hkrat wa ai labau. 4. La Mawng Sinwa, Ja Tawng hte Mali Hku. 5. Sam mung Jinghpaw Wunpawng hkalup hpung jaw prat labau (1906-2006). 6. Kawdawng Jinghpaw Wunpawng mungdaw , 7. San/Htai
