Asam Gala mungdan e nga ai Jinghpaw amyu sha ni gaw, daini na prat kaga maigan mungdan lawlaw hkan bu htawt chyam bra du nga ai hku n re sha, moi gaji kawa prat, mungdan lamu ga jarit ngu ai n masat ai prat ban gade shawng e, ginru ginsa yu hkrat wa ai hku na nga mu nga mai, hkyen lu hkyen sha shara htuk manu ai lamu ga ninghtawn ningngat tam bram let mung maden yu hkrat wa ai kaw na daini du kra madu shara hku ngang grin ningngai nga mat wa ai ni rai nga ai. Moi Inglik ni ka tawn ai lik laika shagu ngu na ram hta Jinghpaw ni ya na Gala mung, Asam mungdaw Tarau hkanu pa layang ginra hta Ahom hkawhkam Gaurinath Singha (AD1780-1795 ) a prat e du taw nga sai lam labau hta mu lu ai. Gala mung de yu hkrat wa ai shaning ninghtoi ni labau lik laika lawlaw hkan ka matsing tawn ai lam ni n bung hkat ai. Raitim, Jinghpaw ni tsaban shi kru a shawng daw kaw na Asam Mungnun mung de du taw nga sai lam ka matsing tawn ai hkrai rai nga ai. Gala mung kaw nga ai Jinghpaw amyu ni mung, shanhte a yu hkrat wa ai ginru ginsa labau ningpawt hpe Majoi Shingra bum hpe sha madi madun nga ai.
Anhte Chyurum Wunpawng Jinghpaw sha amyu lakung ni yawng gaw, Majoi Shingra kaw nna, daini na anhte a mung, buga de Mali hku majoi, Chyai hku majoi, Hkrang hku majoi du hkra rau yu wa ai ni rai ga ai. Hkrang hku majoi a hpang daw de chyawm gaw kahpu ganau ni kumran mat nna nkau mi Miwa mung, Gala mung Asam de du hkra chyam bra nga pra wa saga ai. Lam mi hku yu yang anhte a buga ni mungkan prat nnan lamu ga garan ai hta masha ni a mungdan de lawm mat wa ai ngu yang mung mai nga ai. Labau sara kaba Agukhen ngu ai Japan amyu labau shawk sara wa mung Asam mung Jinghpaw ni a lam hpe AD 12 hkan kaw na Jinghpaw ni Asam ga de du nga sai lam tsun da nga ai. Lai wa sai shaning hkun, sumshi ning daram hta Asam Gala mung de Jinghpaw nga ai lam Jinghpaw mungkan hta myitsu salang loi mi hta lai, maumui zawn sha hkai chye ma ai. Kadai wa Gala mung de Jinghpaw nga ai lam nau n na n chye lu ma ai. Manau hkringhtawng maumui labau hta, u Kataw Nawng hpe u ni hangsa joi hpaga mi hte Mungnun mung de dut sha kau ai lam Mungnun mung a lam manau hkringhtawng labau hta loi na ga na re ai.
Hkrang hku majoi ten, u ni gatji gat rai hpun hta mangai manau poi galaw sha shaloi, Kataw Nawng hpe shimlam lit shatsam tawn ma ai. Shaloi, Kataw Nawng gaw lit nga ai hte maren, Galang u sa htim shagu, "Galang law, Galang law" nga sadi jaw jaw rai wu ai. U ni mung Kataw Nawng marawn shagu Galang hkrit nna makoi mat mat rai nga ai. Raitim, Galang hpe gaw galang mi mung n mu mada, ndai de manau poi galaw gaw n pyaw n ngawn byin rai nna, manau lamang jahten ai, masu ai ngu Kataw Nawng hpe Mungnun mung de Nga rem u (Nga wun chyawng u) e hangsa joi hpaga mi hte manu dawdan nna, Mungnun ga de dut sha kau ai lam rai nga ai. Ndai zawn, maumui labau hta Asam Mungnun ga a lam lawm pru wa ai hpe maram yu yang, Jinghpaw ni Mungnun ga de du nga ai lam shaning tsawmra ning rai na sai hpe myit sawn mai nga ai. Mungnun mung ngu ai gaw ya na Asam mungdaw hpe tsun ai.
Asam gaw Ahom ngu ai gasi kaw na sa ai. Mungnun gaw Ahom ga hku "Muang Nuan" ngu ai kaw na Mung- nun byin wa ai re. Ahom hkawhkam Jaulung Sua Kha Hpa Asam mung de du shang ai ten AD 1228 shaning rai nga ai. Dai shaloi na Mungnun mung a mying hpe Mungdan Suang Hkam ngu tsun ai. Hpang daw de she Ahom hkawhkam mying hta hkan nna Asam mung byin wa ai re. Dai hpe yu yang Jinghpaw ni Asam mung de du mat ai lam lahta e tsun lai wa sai AD 1780-95 a shawng daw kaw na rai na sai hpe maram mai nga ai.
1.Jinghpaw hpe "Singpho" ngu shaga ai lam
Asam Gala mung nga Jinghpaw ni gaw kaga kanu mungdan nga ai Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni zawn bawsang gayau gaya rai n nga ai. Jinghpaw, Hkahku sansan nan pra nga ai ni rai ma ai. Gala mung de gaw Singpho ngu Gala ni tsun chye ma ai. Raitim, Jinghpaw ni gaw shanhte shada tsun jang "Nhpaw amyu" ni nga nna she nsen shapraw tsun ma ai. Asam Gala amyu ni gaw shanhte a tsun shaga ai ga hta "J" nsen hpe galoi mung "S" nsen sha chye shapraw ma ai. Dai majaw "Jinghpaw" shing nrai, "Nhpaw" ngu ai hpe moi Jinghpaw ni lik laika n lu ai prat masha amyu ni e ganing ngu ka bang yang ganing ngu hkapla kau ai majaw "Singpho" ngu ai mying byin wa sai rai.
2. Hkuhkau ganawn mazum lam
Gala mung Asam ga na Jinghpaw amyu sha ni gaw tinang a htunghking lailen ni hpe grai madung tawn nna hkuhkau ganawn mazum chye ma ai. Hkahku Jinghpaw sansan re majaw, tinang chye da ai Jinghpaw htunglai ni hpe sha gaw zetzet hkan sa galaw nga ma ai. Loili kyem rem matsing sumhting tawn lu ai tinang a htunglai ni hpe kaga amyu ni a lailen gayau achya ai lam n galaw ai. Shanhte a tsun shaga ga nsen ni gaw Hkahku, Duleng, Hukawng Danai nsen nan rai nga ai. Prat dep Jinghpaw lik laika ga manaw nsen hku tsun shaga ga n re majaw, Mungnun mung na Jinghpaw ni a tsun shaga ga ni gaw moi na mungding ga madung ni grai lawm nga ai. Shanhte a shachyen shaga lam ni gaw kahpu ganau, mayu da-ma, kashu gahkri, gahkau kaba, gani gatsa, kagu garat, ganing kaba daw ang ai hku shachyen shaga nga ai. Tinang hta asak kaba sai ni hpe raitim kashu daw ang jang kashu hku shaga ai. Dai hte maren tinang hta asak gaji tim, gaji daw ang jang gaji ngu shaga ai. Dinghku gata shat lusha hkyen ai shaloi, nta madu wa a matu shing nrai, nta hta asak kaba sai gaji kawa langai ngai nga yang, shi matu shawng hkyen shajin tawn ngut ai hpang she ngam ai nta masha ni a hkyen lajang sha ai gaw Jinghpaw ni a tsawm htap ai htunglai maka majing nan rai nga ai.
Ni ai, tsan ai, jinghku jingyu, jauman manam ni yawng hte shawng hkrum ai shaloi, "Gaja nga i" shing nrai, "Gaja i" ngu ai ga hte shawng shakram chye ma ai. Dai ngut jang, aten nana n hkrum ai tinang a jinghku jauman bu ni hpe gaw, hpa baw galaw lu galaw sha nga ai lam ni, naimam lu n lu, hkwi lu hkwi sha lam ni, jinghku jingyu ni a lam ni san chye ma ai. Kaga shawoi n hkrum ai sumtsan manam ni hpe gaw htinggaw mying hpe bai san chye ma ai. Htinggaw mying gaw Gala mung nga Jinghpaw amyu sha ni a matu grai ahkyak ai. Htinggaw mying n lu ai gaw, hkringdat n lu ai hpawdam hpawwam masha ngu masat chye ma ai. Shanhte a hkamla lam gaw ndai hku rai nga ai: Moi gumchying gumsa prat hta mayam ni gaw htinggaw mying n lu ma ai. Mayam ngu gaw ganing re shara kaw na raitim aten n tam, shara n lata rim la ai baw hpan re majaw tinang a hkringdat hkrak n lu ai, hpa baw amyu, ganing re ai amyu kaw na mung mai byin ai. Law malawng mayam hpan gaw kaga amyu ni kaw na grau law nga ai.
Dai majaw Asam mung Jinghpaw ni hte shachyen shaga hkrup jang htinggaw mying tsun n mai malap ai Shachyen shaga lam hta matsing da na lam langai gaw: Gala mung Jinghpaw ni gaw "Da-ma" nga n tsun ai, "Shawi" ngu sha lang ai. Shawi gaw "Shayi" ngu ai hpe tsun ai. Kashu kasha shangai shaprat ai hpe mung la sha i? Num sha i? nga n tsun ai. Shawi (shayi) i? Shadang i? nga nna she tsun ai. Janghtung hpe mung "Hkungmang" nga nna she tsun ai. Hkungmang ngu ai mung "Hkringmang" kaw na sa ai rai nga a, dat gasa ngu ai lachyum rai nga ai. Shangai shaprat ai hpe mung shinggyim masha hte dusat dumyeng ni lapran shamying tawn ai n bung ai. Masha kasha hpe gaw "Shangai" ai. Dusat ni hpe u gaw "Kraw" ai. Magwi, gumra, dumsu, bainam ni hpe gaw "Hkrat" ai. Gui gaw "Yu" ai. Wa, nyau gaw "Hkai" ai nga nna ginhka shamying tsun ai. Kaga mayu shachyen shaga lam yawng gaw Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni yawng hte maren rai nga ai.
3.Manam hkalum daw jaw ai lam
Gala mung de na Jinghpaw amyu ni gaw tinang nta kaw du sa ai manam hpe grai hkungga shareng chye ai. Manam ni du shang wa ai hte nta nhku dawdap shing nrai, nbang dap de hkap hkalum la ai Shang dung ai hte muk hpalap hte shawng hkap daw jaw ai. Shachyen shaga, muk hpalap ni lu sha ngut ai hte hkringsa na manam ni hpe gaw yupgawk shara ni san da ya ai. Ngut jang shat gawk lusha dap de matut hpawng chyawm ai lam galaw ai. Manam ni hpe nta madu jan nan lusha ni hpe hkyen lajang ya ai. Ndai htung gaw Jinghpaw ni a manam ni hpe manu shadan shareng ai htunglai kumla nan rai nga ai. Shangun ma mi lu tim, nta madu jan nan n lawm n mai rai nga ai. Sumtsan manam shing nrai, mayu du ni tinang nta sa dam, sa manam ang jang, lu sha, chyanun chyu chyaru ni hte daw jaw daw ya ai. Si shatmai ni, u shan shatmai n lawm n mai rai nga ai. Hpa majaw nga yang daw jaw ai manam ni hpe u baw hte shatmai tawn jaw ra nga ai. U baw tawn jaw ai lachyum gaw, tinang hpe nhtung nhka tawn, hkungga shareng ai lachyum rai nga ai.
Tinang hpe ningbaw shara tawn ai, kahpu kawa aya shagrau ai, nang gaw baw re ngu ai lachyum rai nga ai. U baw tawn jaw ai nga tim hkrup mara n mai ai, dai u baw hpe grai sadi sahka let galaw tawn ya ra ai. Majoi baw daw sha tawk nna tawn ya ai n rai. U baw hpe htaw marung htum ai nshang du hkra tawk daw nna atsawm abut aye n byin hkra galaw tawn ya ra ai. U n-gup manaw ni daw ye n mai ai. Manaw, kumra ni hpe malu kau, shinglet ni atsawm hkut gashin ra ai. U baw tawn hkyen lajang jaw ai lusha sha ai shaloi, u baw ni hpe atsawm yu ai, nwawt shamawn shiga hku mung yu ai. Shing nrai, tinang hpe gara hku hkungga la-ra nga ai lam ni hpe mung masam maram yu ma ai. Lama na u baw hpe shinglet n hkut, manaw, kumra n malu kau, daw ye hten mat ai zawn mu lu jang, nta madu ni mana maka gaya gahpa hkrum chye ai. Manam ni rai nna agatsi sha zim di tawn da ai sha nrai yang, raitim mayu du ni shing nrai, mayu daw ang ai ni rai jang ja hpaga hku shawa chye ma ai.
Dai nta kaw nan n tsun tim, mayu du wa gaw shanhte a kahpu ganau daw ang ai htingbu nta hkan sa hkring nna dai lam ni jahta dan chye ai. Shaloi kahpu ganau ni hku nna mayu du ni hpe n gawn nsawn di ai ngu kahpu kawa wa lusha sha ai nta de hkungmang (Janghtung gasa) dat nna mabyin masa lam ni hpe hpru dan ma ai. Shaloi da-ma ni mung shut sai lam yin la nna htaphtuk manu ai ja hpaga joi jang ni hte tawngban tawngsi mara raw hpyi nem ra ai. Bai nna, galang lang da-ma wa raitim mayu daw ang ai nta hkan si shat lusha hte hkap hkalum ai shaloi, u baw tawn jaw chye ma ai. Dai gaw da-ma raitim tinang hpe mung, manu shadan hkungga la-ra kumla madun ai lam rai nga ai.
Raitim tinang a mayu daw ai nta hkan da-ma ni gaw u baw hpe n mai hpya sha ai U du maga sha loi jahten ya ai hku machyin sha ya mai ai. Hpa majaw nga yang mayu nta raitim, baw ngu ai gaw mayu hte seng ai hku chye da ra nga ai. Mayu wa gaw da-ma nta u baw yawng mai sha ya ai. Raitim, mayu nta u baw hpya sha ai da-ma wa hpe gaw htunglai n chye ai, machye machyang n nga ai duk shamak re gri-magra masha, nabai nagawng hku yu gaji masat kau chye ai. Dai hte maren, galang lang mayu da-ma lam hta wa sat jaw ai shaloi mung, wa baw ni hpe mung u baw daw jaw ai zawn hkap daw chye ai. Wa sat jaw ai rai yang, wa pu sin kraw shan ni yawng jahkum shadu nna shat ka hta atsawm hkyen lajang nap (Hkungga la-ra hku hkyen lajang tawn ya ai hpe nap ai nga tsun ai) jaw ai. Dai wa baw hpe gaw du sa ai manam ni jawm hpya sha ai rai nga ai. Shatmai hku rai sai majaw nta madu ni hpe mung bai garan jaw ai.
4.Buhpun mawn sumli lam
Gala mung nga ai amyu sha ni a buhpun mawn sumli lam gaw moi prat na Hkahku hking hte hkrak rai nga ai. Kaga bawsang amyu gayau ai lam n nga ai sha Hkahku Jinghpaw hking san san nan rai nga ai. Dinghku de ai hpang, num ni bu ai labu hpe gaw "Bahtang" ngu tsun ai. Dinghku n de shi ai num mahkawn ni bu ai hpe gaw "Bukang" shing nrai, "Batut" ngu tsun ai. Bahtang ngu ai gaw, num n wa shi ai mahkawn ni bu ai hkrang hte n bung ai. Labu matu hta rida maka ni lawm nna, shingdu dangbau maga labu hpe galang gumba gahtap nna bu matu dim ai hpe bahtang ngu ai re. Bahtang labu hpe shingkyit ngu ai rida maka lawm ai sumpan hpraw lalam mi hpe nshang kaw kyit tawn ai shingkyit matu hpe loi shaya tawn ai rai nga ai. Dinghku shang sai num ni gaw 'ningwawt' ngu ai lalam mi galu ai hkahku baw hkaw nsam sumpan mung chyudui sinda hpe magap wawt ra ai.
Dinghku n de shi ai mahkawn ni zawn n mai buhpun ai. La ni chyawm gaw baka ngu ai hkahku labu hpe bu nna, tinang ra ai hpun palawng hking hte mai nga ai. Raitim, Gala mung nga ai amyu sha ni gaw law malawng tinang a hkahku buhkrawng baka hpe galoi mung buhpun nga ai. Palawng hte baw bam (Hkahku bunghkaw) ni chyawm gaw prat hta hkan nna manau poi, hkungran poi, ahkyak ai lamang ni hkan lang nga ma ai. Hkahku hking num labu, la labu ni yawng gaw tinang a dum nta hta da lajang la ai hkrai rai nga ai. Munghpawm Myen mungdan na zawn gat kan Gala amyu ni dut shabra ai n nga ai. Gala ni paga gatrai hku n galaw dut ai. Dum nta shagu hta kanu num ni yawng ngu na ram tinang a htunghking buhpun hking ni hpe chye da, chye galaw ai ni hkrai rai nga ai. Rida maka ta sama chye ai hkrai rai ma ai. Mauhpa langai gaw, Jinghpaw n re ai amyu ni, kaga bum nga amyu ni a hking hta nga yang, Jinghpaw hking hpe grai yu ra manawn, sharawng shara buhpun chye ma ai.
Dai gaw anhte a laklai ai hpung shingkang rawng ai, amyu kaba maka kumla sakse nan rai mali ai ngu yang tsun shut na shara n nga ai. Moi salang ni tsun ai, ya prat gaw Jinghpaw ni kaw alawng adat n paw n shangai wa ai gaw, ya prat na num ma ni a buhpun lai kyang gaw, hkumhkrang daw chyen hta madin malai ngu ai sharit jaga n tawn mat ai majaw, yuk jahtuk rai wanna alawng ngu ai mung n paw n shangai wa sai, nga nna gamung dup jahta chye ma ai. Moi na ni gaw hkumhkrang hpe daw hte daw sharit jaga madin malai tawn nna buhpun nga ai. Nshang a lahta daw hkumhkrang hpe ningwawt ngu ai sinda magap hte buhpun nga nna, lawu shang daw hpe bahtang ngu ai masat, labu shingkyit hte buhpun nga ai. Dai zawn re buhpun hking gaw num ma ni a hkumhkrang hpe sanseng chyawipra nga shangun ai.
Ya prat na num ma ni a labu hpun hking ni gaw lawng alawng, htawng ahtawng, hkumhkrang daw ni a madin malai ritkawp hpa n nga ai hku buhpun hking rai wa sai majaw, matsaw ningtsa sairu ni anhte a hkumhkrang hta n hkawn hkrang mat sai lachyum rai nga ai. Mare gahtawng hkan lai hkawm yang mung nba man ai npu, nta npu hkan hkrup mara lai hkawm, sha hkawm ai majaw danlung senghkyu n mai ok, mahtum hkanhpa n mai hpawk rai wa sai. Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni aru arat ginru ginsa labau hkringhtawng ni gaw, matsaw ningtsa aru arat labau hkringhtawng kaw na prat pra wa ai amyu rusai hkringhtawng re majaw, kaga maigan amyu ni a hkap la ai lam hte n bung nga ai. Nio myu, amyu kaba raitim shi hte shi a matsun maroi lam nga nga chyalu rai nga ai.
5.Dum nta gawgap lam
Gala mung nga Jinghpaw amyu ni gaw, dum nta gap na matu htingra yo ai shaloi, shawng nnan htinghput htingra shara gaja n gaja chye na matu n-gu lup yu ma ai. Shaman kawa laman langai hpe gaang ga hpuk di nna nda hku tawn ai kawa wa-kang gata n-gu tum sanit shing nrai, jahku hpe baw hkrum di matan shaman tawn nna atsawm bai magap htu lup tawn ai. Hpang jahpawt dai shaman kawa dinghkrup da ai hpe abui sha shaw nna man hkrum tawn da ai n-gu tum ni hpe ningyo yu ma ai. N-gu tum ni yawng man hkrum rai nga nna kagyin ni didi da ai hpe mu jang, dai shara gaw grai gaja, mayat maya gumja gumhpra, sutsu nga mai shara hku kamsham nga ai. Lama n-gu tum ni ayai aya, nhkrum n ra rai mu jang, kaga shara de bai htawt lup yu ai. N-gu tum ni n hkrum n ra re ai kumla gaw nau n htuk ai shara hku chye na ma ai. Dum nta gap na shaloi, chyaru tsa ni tau hkyen shajin da nna mare masha ni hpe ga saw jawm galaw ma ai.
Prat dep wut nta gap ai ni chyawm gaw myu mare kaba de na kungkyang ai ta sama ni hpe saw shaga la nna ja gumhpraw shabri shabrai hte gap la nga ai. Jinghpaw ni gaw nta shawng (Nbang daw) hpe jan pru maga man yawng ra ai hku hkap la kamsham nga ai. Jan pru maga man yawng ai gaw machyi makaw n nga, ngwi pyaw hkamja sutsu nga mai lami kumla rai nga ai. Ya prat Jinghpaw nta ni mung gaungwi ngwi moi na Jinghpaw htunghking nta hkrang ni yom wa magang sai. Nam maling ni krin wa ai majaw nta ngau, hpun, kawa, ri, shangu lap ni lu yak wa ai gaw lam mi, prat hta hkan nna galai shai wa ai mung rai na sai. Raitim, shara ra hkan nbang npan masat nna Jinghpaw nta gap rawng ai ni mung lawlaw naw rai nga ai. Jinghpaw nta gap rawng ai hta lang ai nta ngau ni gaw: Hpun, kawa, kashun ri, numhkye ri, n gawng ri, nhpu ri, shangu lap, dinggaw lap, hkindu lap hte kawa lap ni rai nga ai.
Nta ngau shakap shamying ai ni gaw: Dawsha, ngaubu, ngaugum, dungbat, ngaudang, share, shakam, lapa, shangu jawdang, chyinghkyen, sharem, numgaw, garap, ningga, shakum kum nat, kumdun, kumhtawt, chyinghka hkadun, hka lai, ningchyun shadaw, numgaw shadaw, sharem shadaw, ngaudang, dap tawn, dap lut, dihpra ni rai nga ai. Nta grupyin hte nhku gata shara mying ni gaw: Nbang, npan, htingrep, ndaw, nat ra, buiyi, buimung, nbang jan, npan ntawt, dawdap, nhting (Nhtung) shara ni rai nga ai.
6.Jinghpaw buga ni
Jinghpaw ni nga ai lamu ga ni mahkra gaw, yu mada nhtum ai hpyenhpyen papa re pa layang, lamu ga ra ai shara ni hkrai rai nga ai. Jinghpaw ni gaw Asam mungdaw lahkawng kaw shanu nga nna, hkawng (Gaiwang/walawng/ shing nrai, Hkahku de na ni gaw walawng hku garan da ai hpe mu lu ai: Mali hkrang walawng, Mali Nmai walawng, Hpatchyai walawng...) mali garan da nga ai. Dai hkawng ni gaw Jinghpaw ni nga ai lamu ga hta lwi ai hkanu kaba ni a mying hta lakap nna shamying da ai rai nga ai. Teng hka lwi ai rap ginra na lamu ga gaiwang shara hpe Teng hkawng, Diyun hka lwi ai gaiwang lamu ga shara hpe Diyun hkawng, Namhpuk hka lwi ai gaiwang lamu ga shara hpe Namhpuk hkawng, Tarung hku (Kanu mungdan Danai na Tarung hka) ga na Asam ga de bu htawt yu wa ai Jinghpaw nga lamu ga gaiwang hpe Tarung hkawng ni ngu shamying da nga ai. Ndai hkanu mali gaw Jinghpaw buga na ahkyak dik ai masat masa hkanu ni rai nga ai. Dai hkawng ni hta shanu nga ai mare mying ni mung mare de ai wa mying hte shamying da ai hkrai rai nga ai. Mare de ai ni gaw law malawng du magam amyu ni rai ma ai.
Pyisa ga hta Pyisa du ni, Lahtaw ga hta Lahtaw du ni, Ningrang ga hta Ningrang du ni, Dumsa ga hta Dumsa du ni rai nga ai. Kaga du n re ai ni mung mare de ai lawlaw rai nga ai. Jinghpaw ni nga ai dingdung jahtum de gaw Teng hkawng rai nna Hkamawng hkaman amyu baw ni hte lamu ga jarit ai Nchyaw ga rai nga ai. Dingda jahtum Asam mungdaw de gaw Tarung hkawng rai nna, Na gahtawng mare gaw jahtum rai nga ai. Jinghpaw ni nga ai mare hta na yawng hta kaba dik ai mare gaw Dumsa ga rai nna, nambat lahkawng gaw Asam mungdaw na Nhtem ga rai nga ai. Jinghpaw ni gaw masha jahpan n law tim lamu ga madu ni rai ma ai. Nta htinggaw langai madu da ai lamu ga gaw eka hkying, mun hku rai ma ai. Dai majaw mare langai hta raitim, htingbu langai hte langai a lapran sun wang manga kru dam ai hku tsan gang hkat nga ai.
7. Galaw lu galaw sha, rem lu rem sha lam
Gala mung nga ai Jinghpaw amyu ni gaw dam pa layang lamu ga hpe madu da lu ai zawn, pa layang hta hkailu hkaisha htuk manu ai nsi naisi naimam, hkauhting hkauna, galaw sha ai gaw madung rai nga ai. Shanhte nga ginra a duhkra ladaw ni mung, naimam nsi naisi hkailu hkaisha htuk manu dik ai ginra duhkra ladaw ni nan rai nga ai(Shung, lanam, ginhtawng, nlum ta ladaw ni). Dam pa layang shara ni hkrai re majaw hkwi lu, hkwi sha shara ni mung alaw alam rai nga ai. Teng hkawng de gaw hkashi de galang nga sa hkwi yang marai lahkawng pyi n dang hpai na daram hkashi hkan nga ni sawng dik nga ai. Nga hpe mung amyu hpan hkum hkra di galaw sha chye ma ai; Nga jahkri, nga banau, nga pasa, nga jahkraw, nga bamawk ngu shamying galaw sha ai. Nam na ashu ashan, jahkyi, shannga, wadu, tsap hkum kra nga ai. Lakkawng lakhtek (Jaugawng) langai gaw nam de galang shan sa gap hkawm yang lata gaman galoi n du wa ai. Chyahkyi, shannga lama gaw lu gap la ai. Kaga laksan galaw sha ai lusha ni gaw mahkri, mahkri jahkraw, hkanghkri, nawhpu, hkaupuk, hkaulam ni rai nga ai.
Gala mung Jinghpaw ni gaw Gala ni jung shadung hpe shani shagu na malu masha shat hku sha tim, Jinghpaw ni gaw naimam n-gu shat hpe madung lusha hku sha nga ai. Gala mung Jinghpaw ni kaw n du yu ai sumtsan masha ni gaw Gala ni jung shadung sha ai hku Jinghpaw ni mung dai hku hkrai sha ai shadu ma ai. Teng sha tsun ga nga yang, Jinghpaw kan gaw shat kan nan re majaw, shat nan n sha yang kan galoi n chye hkru ai amyu rai nga ai. Dai majaw shinggan e Gala muk gade machyut sha la nna nta du wa tim, manap shat garai n hkrup ai hku she nnan kaw na zawn, shat hkyen lajang sha chye ma ai. Jinghpaw ni a rem lu rem sha lam madung gaw, dumsu, nga, u, wa, bainam, magwi ni rai nga ai. Magwi gaw htinggaw shagu n lu tim ramram a lahta magwi lu ai hkrai rai nga ai. Magwi gaw nam na hpun, kawa ni shaw dun ai, sumtsan malu masha arung arai ni htawwa htawsa hkan lang ai.
8.Makam masham
Gala mung nga ai Jinghpaw amyu sha ni gaw tinang a labau htunghking makam nga ai hte maren, tinang a gumgun gunhpai gaji kawa ni hpe jaw jau nga ai. Shanhte ni jaw jau ai gumgun gunhpai ji nat ni gaw: Nat Gun nat hpai, Mu ningshe, Shagawn nat, Sinlap, Madai nat ni rai nga ai. Ndai nat ni hpe gaw matsaw ningtsa nat ngu hkungga la-ra hte jaw jau nga ai. Ndai nat ni gaw gumja gumhpra, sutsu nga mu nga mai, mayat maya shangun ai matsaw ningtsa nat ni rai nga ai. Kaga nat ni gaw: Shapawt, Sawa, Shingram, Jahtung, Lasa nat, Bum numshang nat ni rai nga ai. Ndai nat ni gaw matsaw ningtsa nat ni n re sha hyen majan hkan e myit n-gun shaja ya ai, hyen wa hpe jahkrit shama ya lu ai, lamu marang ra yang marang jahtu ya ai dinghta n-gun nat ni rai nga ai. Ndai nat ni gaw shinggyim masha hpe galang lang hpyi sha chye ai. Shanhte ni hpyi sha mayu jang shinggyim masha ni hta machyi makaw, naimam ni hta latung sumbra sha shangun ai. Ndai nat ni gaw madang nem ai Shawnghpyin nat (Ladi nhtang nat), Ndang nat, Hpyi lamum nat hte kaga madang nem ai matse labye nat ni tinang hpe hpyi kawa wa ai hpe shachyut shaden kau ya lu ma ai.
Poi kaba (Nat jaw poi rairai, manau poi rairai) ni galaw wa na shawng e madang nyem ai nat ndai ni hpe Jahtung, Shingram nat ni hpe jaw jau nna toi kau chye ma ai. Lachyum gaw, poi shingra hkan e dingbai dingna, nhpru nmai lam ni n shabyin ya na matu rai nga ai Gala mung nga ai myu sha ni gaw maga mi tinang a gaji kawa matsaw ningtsa nat ni hpe jaw jau nga ai zawn, maga mi Bukda makam masham hpara nawku kamsham lam mung galaw nga ai. Tsun ga nga yang, makam masham lahkawng hpe kapyawn lang nga ma ai. Shanhte a Bukda makam gaw Myen mungdan na Bukda makam hte bung nga ai. Hpunggyi hpe Jau ngu shaga nna, mare shagu hta hpunggyi jawng nga ai hte maren Jau ni mung nga nga ai. Ndai Jau ni gaw kamsham ai mare masha ni hpe tara hkaw, myit shagrit shanem lam ni hkaw, ngwi pyaw simsa lam ni hkaw sharin ya ai. Kaga hkailu hkaisha lam, hpaji hparat lam ni, prat dep machye machyang lam ni, mung masa lam ni, sut masa lam ni hpe hkaw sharin achyin ai lam ni n galaw ai. Jau ni a tara hkaw lam madung gaw, si ai hpang masha yawng likban ga de du wa lu na ahkyak madung re ai lam sharin achyin ya nga ai.
Dinghta ga ntsa atsawm alu bang, gam jaw gam ya, hpara naw, myit san seng nga nna, nsoi nsa sat ai lam ni koi gam hkra nga yang likban ga teng sha du wa mai ai lam sharin achyin ya nga ai. Mungkan ntsa sak hkrung ten shinggyim lailen n lang, hkrup mara nga jang, si nna bai paw jang gui, wa, nga, dumsu, kaga dusat dumyeng hku paw wa ai nga nna tsun sharin achyin nga ai. Si ai hpang likban ga madang mi n lu du tim, yom htum nga mu nga mai ai kanu kawa gaja, lusu sahte dinghku hta paw hkrup hkra gaw shakut ra ai lam tara hkaw sharin achyin ya nga ma ai. Raitim, daini Jinghpaw ni gaw gara makam hpe mung hkrak hkan sa lu ai lam tang n du ai hpe mu lu ai. Ji jaw nat jaw na nat dumsa mung taw wa, Bukda nawku ai lam mung tang n du, punggyi galaw na masha mung taw wa rai nga ai. Dai majaw Bukda punggyi jawng hkan sa yu yang asak kaba sai gumgai dingla ni sha para jawng sa ai hpe grau mu lu ai. Ramma ni para jawng sa ai nau n mu lu ai. Nga ai punggyi ni mung law malawng Sam, Myen mung na du sa ai Rakhai, Myen punggyi ni rai ma ai. Hpara naw lang ai ga ni mung Sam ga, Myen pali ga ni hpe sha lang ai hpe mu lu ai.
Lachyum hta la yak ai majaw mung, masha law malawng grau myit n lawm ai lam ni byin ai. Dai majaw, Gala mung nga ai myu sha ni gaw gara makam hta mung tang n du ai sha hunglai madang daram sha lang nga ai hpe mu lu ai. Gala mung nga Jinghpaw amyu ni a hunghking makam poi kaba gaw "Shapawng Yawng manau poi" ngu ai rai nga ai. Gaji kawa Shapawng Yawng wa hpe manau nau hkungga jaw ai lam rai nga ai. Ndai manau poi hpe Gala mung asuya tara shang masat masa galaw ya ai rai nna shaning shagu maga ta praw 12-15 du kra galaw nga ai. Daining na 2021 shaning gaw Asam mungdaw Nhtem mare kaw 37 lang na Shapawng Yawng manau poi hpe galaw la ngut sai rai. Ndai manau poi hpe naugup hku nna buga shagu lahkawng lang galaw shinggrup woi nau nga ai. Manau poi hta asuya uphkang du ni hpe poi hpang laika hte saw shaga ra ai. Shaloi asuya uphkang aya ni sa du n-gun jaw ai lam ni, shagrau shaa ai lam ni galaw ai. N saw shaga jang n sa du ma ai. Lachyum gaw, madu a htunghking poi hpe madu ra ai hku galaw lu na ahkang jaw ai lam rai nga ai.
9.Sut masa lam
Gala mung nga ai Jinghpaw amyu sha ni gaw htinggaw shagu ngu na ram hpalap sun lu nga ai. Sun kaba n kaba sha shai hkat ma ai. Dai majaw shanhte a shang gumhpraw law malawng gaw hpalap sun madung rai nga ai. Hpalap sun lamu ga eka hkying lam, mun lam kaba lu ai ni nga ai zawn, tinang a dum nta hta sha law sha na daram madang sha lu ai ni mung nga nga ai. Jinghpaw htunghking buhpun labu, bawbam (Bunghkaw), ningwawt ni hpe tinang a dum nta hta da dut ai hta lai, kaga gat seng hpaw dut hpaga galaw sha ai gaw nau n nga ai daram rai nga ai. Buhpun hking ni mung ra jang mare hkan sa tam sagawn mari la ra nga ai. Hpa majaw nga yang, Jinghpaw ni gaw tinang a sun wang, hkauhting hkauna na pru ai malu masha naimam ni alaw alam dingsa ningnan gahtap nna lu sha nga ai. Bai nna gat dut sha ai ngu gaw madang nyem ai shinggyim tsang hku mu ai.
Grau nna gat yang hta simaw simai namlaw namlap dut sha ai gaw grai yu gaji nga ai. Ndai myit jasat gaw, moi gaji kawa prat du magam amyu, ru sai kaba ai amyu nga nna dut lu dut sha hpaga galaw ai mi n nga nga ai. Dai prat hta ja gumhpraw mung nau madung n lang ra ai hpe mu lu ai, galai lu galai sha hkat ai hku she pra nga ai. Ga shadawn, n-gu lu ai wa gaw jum ra jang, jum lu ai wa hte n-gu galai sha hkat ai zawn re ni rai nga ai. Moi prat kani hpaga, kanoi hpaga zawn re ni hta lai, kaga gat yang hkan arung arai tawn nna gat dut sha ai gaw galoi n nga yu ma ai. Jinghpaw ni gaw nga mu nga mai ai htinggaw ni, sun hkauna lamu ga lu ai ni gaw, tinang a dum nta hta shangun ma nchyang ni mung tawn da nga ai. Raitim moi prat na mayam yam ai hku n rai, shabri shabrai la-hka jaw nna rem da chye ma ai. Gat yang de arung arai tawn nna gat dut sha ai ngu gaw dai zawn tsang madang na masha hku masat ai lam rai nga ai. Kaga laika hpaji madang nga nna asuya mu gun shata shabrai sha ai ni mung lawlaw nga ai.
Raitim, jawng sara hte hpyenla, balik galaw ai she grau law nga ma ai. Asuya bungli lu mat ai ramma shayi shadang ni mung bungli shara hta hkan nna tinang mare kaw na tsan ai shara de hkrai wa nga ra mat, mare de gaw nchye nkaw ntai nmai re ni jawng sumpum mare sin nga masu rai. Kaga law ai amyu ni yu gaji roi hkrum ai mung katut sha ra ma ai. Amyu htunghking gaw sharawt, gahkyin gumdin gumnaw bai rawt Gala mung asuya a manga ning galang mungdaw salang ra lata poi galaw ai hkan mung shang shingjawng lawm ai ni nga ai. Raitim, anhte Jinghpaw amyu ni gaw masha jahpan n law ai re majaw, shang shingjawng na ahkang lu tim awngdang lu na grai yak nga ma ai. Lai sai ten, C.C Singpho ngu ai Jinghpaw salang langai sha galang awngdang ai lam nga lai wa sai. Tim ya hpang daw de matut awngdang lam hpe garai n hkam la lu nga ma ai. Gala mung nga Jinghpaw amyu ni gaw masha jahpan n law ai hta n-ga, ya prat na nanghpam lusha a majaw htenza hkrat sum lam ni mung grai law ai. Hkrat sum lam ngu ai hta hkamja lam hku hkrat sum ai, dinghku n de prat shalai kau ai, asak si sum ai, lamu ga dut ai lam ni galaw wa ai. Ndai zawn, maga mi ahkaw ahkang kaba lu nga tim, dai ahkaw ahkang ni hpe akyu rawng hkra n chye jai lang, myit hkrum lam hta ningra ai majaw byin ging, lu ging, madu ging ai ahkaw ahkang ni mung lawlaw tat sum kau nga ma ai. Kaga masha jahpan law ai amyu ni mung lani hte lani Jinghpaw buga de shang kaput nga ma ai.
Hpaji chye tim parat n lawm, mahkrum madup nga tim, myit sawn sumru lam n chye shachyaw la rai, ra wa ai ten gaw maji magu gadau gadap rai shara tam shamat ai majan pa na hpyenla jadam zawn hkam sha ra taw ma ai. Dai majaw, Jinghpaw amyu ni a "Jinghpaw amyu sharawt hpung" ngu ai rapdaw hpe hpaw ninghtan tawn ma ai. Ndai amyu sha rapdaw a woi on shamu shamawt wa ai majaw 1985 ning kaw nna amyu sha htunghking lamang "Shapawng yawng manau poi" ngu ai shabyin hpang dat sai rai. Ndai htunghking poi a yo shada lam gaw wam dam gaji garen nga ai amyu sha ni hpe bai shadum jahprang garawt shaw la na matu woi on galaw hpang dat ai rai nga ai.
Dai hte maren daini ndai manau poi a majaw Indiya nga ai Jinghpaw myu ni bai galang mungdan asuya a man e myiman pa dan dawng wa lu sai re. Kanu mungdan hte mungkan jut shagu de chyam bra nga ai Jinghpaw myu sha ni yawng hte mung bai matut mahkai lam hpaw la lu sai. Dai hta sha n-ga, kaga sumtsan sumwa mungdan hkan nga ai Jinghpaw Wunpawng amyu ni mung manau poi a majaw shada htinglu htinglai mahku mara lam ni grau makyit sumri ngang kang wa lu sai. Amyu htunghking sharawt ai majaw, tinang a labau lara ni hpe dumhprang wa nna, mat wa hkyen sai amyu kaw nna bai galang myit n-gun mawoi la lu let, amyu sha gumnaw(Ningnaw) bai gaw sharawt gaw de hpang wa lu sai rai nga law.
Dumsa Lawt Awng
