MUNGHPAWM MYEN MUNG KATA NA WUNPAWNGSHA NI A GAMMAKA
SHAGAWNG BRANG
Shinggyim masha ni shanu nga pra ai mungkan ga ndai gaw, laiwa sai shaning billion (4.54) ram kaw na nga hpang wa ai re nga nna, hpungtang hpaji ninghkring ni sawk maram da ma ai. Dai hpang shinggyim masha gaw, laiwa sai shaning billion (4.1) ram kawn magri magra rai nna nga pra hpang wa ai re. BC (5000 - 2500) lapran ram hta she, labu hpun palawng ni hpe chye sumraw hpang wa ai. BC (3500) grup-yin ram kawn, dusat du-myeng ni hpe chye shangun sha, leng shaprai ni chye galaw wa, hkailu hkaisha chye wa, sun ni chye madu wa sai. Daihku yat yat e myihpaw wa sai hte maren, ndai gaw nye sun, wora gaw naq dumsu nga nna, dinghkrai kadai mung kade akyu ara makawp ra wa sai. Dai zawn dinghkrai makawp ra wa ai kawn, n dang makawp wa ai majaw, wuhpung hku jawm hpawng de nna makawp wa ai hpang mare tai wa ai. Mare ni law law hpe kahkyin nna "mungdan" ngu ai bai rai wa ai re. Daihte maren mungdan, mungdaw ni hpe pawnghpawm dat ai majaw, "Munghpawm" ngu ai byin pru wa ai.
Daini mungkan hta federal Munghpawm ai, mungdan ni tsalam shadang (40%) rai nhtawm, tsalam shadang (33%) gaw, dawchyen Munghpawm re. Dai majaw mungkan mungdan tsalam shadang (73%) gaw, Munghpawm mungdan rai nga ai. Federal Munghpawm mungmasa hpe atsawm akyu jashawn ai majaw, galu gaba nga sai mungdan ni law law wa rai nga ai. Federal Munghpawm ra wa ai lawnglam ni gaw, (1) Mungdan lamuga grai dam ai, (2) Mungdan langai hta amyu bawsang law law jawm shanu nga ai, (3) Democracy hpe tang dudu jai lang mayu ai ni a majaw re. Anhte Munghpawm Myen mung mung amyu bawsang law ai majaw, Munghpawm mungdan langai byin wa sai. Raitim Myen amyu ka-up ai Munghpawm sha rai nga ai. Ndai zawn amyu kaba langai chyusha laq-ba ka-up ai majaw Munghpawm htenrun mat ai mung, nga lai wa sai. Ga shadawn; Yugoslavia Munghpawm hta Serb amyu kaba ni chyu ka-up ai majaw, (1991) ning kawn htenrun hpang mat sai. United Kingdom gaw, 1707 ning hta Scotish ni hpe zing la nna Munghpawng galaw hpang ai gaw, ya daini du hkra, gumlang ai ni nga ai.
Soviet Union mung 1923 ning hta htingbu mungdan ni hpe gasat zing la nna Munghpawm galaw yang, Communist mungmasa a Daru Daju Uphkang lailen a majaw, 1991 ning Munghpawm htenrun mat sai. Munghpawm Myen Mung byin tai wa ai labau hpe bai gawn yu ga nga yang, Wunpawng Kachin ni kaw na hpang ai re ngu mu lu ai. Sam ni gaw, anhte tsun ai majaw, Munghpawm hta shanglawm wa ai rai nga ai. Sam hte Kayah gaw Myen hpe manu mana n kam ma ai. Dai majaw 1947 ning, June shata shawng hpawng ai, mungdan gyin shapraw Rapdaw hpawng hta, (10) ning du jang Garan (htingbyen) pru lu na ngu ai hpe gawda ai ningpawt ninghpang tara kaw bang lu hkra, shawng shakut ai hpe mu lu ai. Hkang amyu ni gaw Sam hte anhte Kachin hpe yu nna shanglawm wa ai, rai nga ai. Anhte Kachin myusha ni Myen hte hpa majaw shanglawt rau la wa a ta? ngu yang, lawu na lawnglam ni a majaw re ngu mu mada ai.
1. Myen ningbaw Awngsan a namhkyu a majaw re :
Myen Ningbaw Awngsan a namhkyu ngu ai hta anhte Kachin ningbaw ningla ni Mungkan a Mungsang Mungmasa n kungkyang ai majaw, Awngsan wa tsun ai ga yawng hpe manu mana kahpu langai hku kamhpa mat ai. Awngsan wa tsun ai ga ahkyak ai lam langai hta, "Myen amyu kaba gaw, myu kaji hpe dip kamyet sha ai lam n nga hkra Parliament kaw amyu kaji hpe makawp ya ai Upadi shagrin tawn ya na, lama ngai si mat tim, Upadi gaw n si na re kam mu" ngu ai ga rai nga ai. Anhte ningbaw ningla ni n sawn dum ai gaw, Upadi n si tim, Upadi ntsa hta masha nga mat wa na hpe n myit shalawm kau nga ma ai.
2. English hpe n kam ai :
English hpe n kam ai ngu hta (Gsd : 1925 ning hta Wunpawng Salang ni marai (56) Yanggon de sa nna, English Governor, Sir. Spencer Hercourt Buttler kaw Home Rule sa hpyi yang, Kachin buga ginra ni hta tsi jawq gawk, hpaji sharin jawng ni hpaw ya na matu tang shawn ai shaloi, langai mung ahkyak n shatai ya ai) ni hpe myit dum ai majaw rai na re.
3. (II WW) ngut ai ten anhte myusha ni tinang lagaw tinang tsap lu ai madang n nga ai :
Tinang lagaw tinang tsap lu ai madang n nga ai ngu ai hta, anhte myusha ni hpaji chye masha grai nawq tawq ai. Maga mi hku Myen hte n pawng yang, Miwa hpe hkrit ra ai. Dai ten anhte Jinghpaw mung gaw, Miwa ni a lamu ga sumla hta rawng nga ai. Gsd : Miwa gaw, 1951 ning hta Myen Mung a ganoi htam lahkawng dang kaba ai, Tibet hpe zing madu la kau ai. Lahta na lawnglam ni amajaw mungdan kata na gara bawsang amyu hte mung htap htuk hkra n chye ganawn ai Myen amyu hte shanglawt rau la mat wa ra ai re ngu mu lu ai. (Gsd : 1937 ning hta Muslim ni hte myusha manghkang, 1942 ning hta Karen hte myusha manghkang, 1968 ning hta Miwa hte myusha manghkang) ndai zawn kaga ni hte law law byin lai wa sai. Anhte Munghpawm Myen Mung hte Soviet Union hpe kachyi mi shingdaw yu ga nga yang Soviet Union hta uphkang ai shadip magam ni hku nna, Communist mungmasa hte maren shinggyim masha hkum shagu maren mara galu kaba, rawtjat wa na lam hpe hkrang lu shapraw jang gaw, myusha Mungmasa manghkang shi hte shi n nga mat na re ngu ai rai nga ai.
Communist masa lam n awngdang ai majaw, Munghpawm htenrun mat ai rai nga ai. Munghpawm Myen Mung mung 1947 ning Panglung gasadi hte maren, Munghpawm rai wa sai. 1947 ningpawt ninghpang gawda ai tara hpe n kau mi gaw, Unitary, nkau mi gaw, Quasi Federal nga ma ai. Hpami rai rai dai hte shanglawt lu saga ai. Raitim, anhte myusha ni shanglawt a namchyim hpe lu hkam sha ga ai. Myen mungdan hta Constitution masum pru wa yang, anhte myusha ni a ahkaw ahkang grau grau she yawm mat wa sai. Myen amyu kaba lailen (Burmanization) hte ka-up nna bawsang myusha yawng hpe Myen shatai kau lu yang gaw, myusha mungmasa manghkang mung shi hte shi mat mat na re ngu ai masing galaw nga ai hpe mu lu ai. Laika sharin jawng hta mung, Myen ni a labau masu hkrai sharin, sumla hkrung, laili laika, social media, radio, yuq ngwi mahkawn ni kaga masa lam amyu myu hte ka-up kau ma ai majaw, kaba wa ai ma ni Myen hpe htang kaba maq nna, tinang amyu ga pyi n kam shaga ai she, lawq sai. Shinggyim masha a lai gaw, n teng n man ai lam raitim, aten naq wa jang jaw kaja ai hku hkam la shajang wa ai baw rai nga ai.
Anhte Wunpawngsha ni a aga shalat shalaw jat wa ai lam n nga ai sha n-ga, mat maq wa ai de she rai mat sai. Gsd : Jinghpaw laika gahkum 15000 grup-yin sha nga ai kaw na ya jai lang nga ai gaw, 7000 kawn 8000 lapran sha rai nga ai hpe mu lu ai. Anhte myusha ni mungmasa lam, makam masham lam, laknak lang ai wuhpung ni lam shagu hta bra ayai taw nga ai gaw tsang hpan re. Soviet Munghpawm hta shanglawm ai mungdan ni gaw, laknak lang ai hpung kadai mung kadai greng grak ai hku lu da ai majaw, Munghpawm ai 70 ning ram du wa yang, ginjang kaja ai hte kadai mung kade lagaw lu tsap nna, garan pru mat lu ma ai. Myen a hpyen n-gun hte htu shadut gasat shamyit, katsi majan hte shamyit, sai gayau nna shamyit ai lam ni hpe anhte n lu hkam jan yang gaw, anhte myusha ni "Awmdawm Shanglawt" ngu ai pandung hpe pyi shamat kau na ga ai.
Nkau mi dum nga ninglen, hkaq yawng yawng ai ni mung law law rai nga ai. Wunpawng sha ni tsalam shadang (98%) gaw, Christian raitim, mungdan a jut shara shagu gawkngu hkrai, rai mat sai. Anhte Wunpawngsha ni a shawnglam gammaka a matu sinpraw hte sinna gaw, mungkan hta masha jahpan law dik htum ai mungdan, dingda de anhte hpe ka-up tawn ai Myen ni a lapran aten galu grin nga lu na hpe myit tsang hpa re. Dai majaw anhte myusha ni ngang grin nga lu na matu gaw, htunghking, aga, laili laika, masha jahpan, makam masham, myit masa lam, htinghput htingra lamuga ni hpe shangang shakang ai, rawtjat, kalu kaba, shanglawt hkra n lu galaw ai rai yang, Wunpawng (Kachin) myusha ni htum mat wa na re ngu lam hpe myit yu sumru yu nna, labau ni hpe n hprai ai asak hkrung sa wa gaq ngu gar sawq dat ai rai.
