Share Shagan Ni Nhtu Garang Ten
Jinghpaw Wunpawng sha ni gaw, moi shawng de, kade a npu e mung taw yu sai ni n rai ma ai. Tinang ginra tinang magam tai let, gumlu gumlang , wanglu wanglang nga pra lai wa masai. Tinang a buga ginra de hpyen laknak n-gun hte, mazut gumshem nna adip arip rai du shang wa ma ai jasam amyu ni hpe aloi ali hkap la lu ma ai n rai. Dai hta n-ga, ndai shan hpraw Ingalik ni hte moi mung hkrum katut yu saga ai. Shada da laja lana re ai hpyen majan mung hkat yu sai. Dai shaloi na manghkang hpe matu shayup tawn lu ma ai n rai. Mungngut gaw kra taw nga ding-yang naw rai nga ai.
Tsa ban 12 daram kaw nna, Jinhpaw wuhpung nkau mi gaw, Hugawng lam hku, Assam (Mungnun ga) de ginru ginsa yu hkrat wa nga sai. Ndai wuhpung gaw, Hpunggawn hka (Brahmaputra) a hka deng ni rai ma ai Tayun hteTalau hka mayan hta Moamarias hte Khamtis ( Gamdi Sam) ni a lapran e ginru chying let nga pra shajang ma ai. Tsa ban 16 daram kaw nna gaw, jasam amyu ni a ginra hta, n-gun lapyin rawng ai amyu langai hku rawt tsap nga lu masai.
Ndai aten hta Ingalik ni a hpaga hpung kaji langai gaw, India de du shang wa nna, shanhte a shawng nnan na jak rung hpe Surat mare kaw A.D 1612 ning hta de hpang wa sai. Ndai Ingalik hpaga hpung gaw, htawm hpang de India hte Myen mung hpe gasat shanyen la kau na East India Company nan rai nga ai.
East India Company gaw, A.D 1757 ning hta, shanhte hte n-gun chyam hkat nga ai French hte Mogul hpyen hpung ni hpe gasat dang kau lu nna, India mung kaw British Empire a wahpang hpe gaw de hpang wa sai. Shawng na ningdaw ni hta, India gaw India hpaga hpung langai a zaw mayam Colony ginra sha rai nga ai. Dai hpang, Kala ni a “Sepoy Rawt Malan Majan” (A.D 1857-1858) hpe gasat shamyit kau lu ai hpang she, East India hpaga hpung gaw India mung hpe Ingalik hkawhkam wa a lata de ap jaw sai rai nga ai.
Mungngut Dingsa A Ningpawt
East India Company a hpyen hpung ni Assam de du shang wa ma ai shaloi, Jinghpaw ni mung htingbu wa, Moamarias amyu ni a ginra de majen je sa wa nga ai aten rai mali ai. Shing rai, akyu ara n bung hkat ai laknak lang wuhpung lahkawng gaw, shada hkrum katut ai shaloi, majan kaba hkat hpang wa sai. Ingalik ni a ka matsing hta,
“ Jinghpaw ni gaw Assam mare ni hpe lang hte lang htim gasat nna, mare masha hkying lam hpe,zaw mayam shatai na matu rim la chye ma ai. Jinghpaw ni a hpyen n-gun gaw , masha (7500) daram rai nna, sinat (650) daram lang tawn ma ai. 1825 ning hta Ingalik hpyen Du Capt. Neufville woi awn ai No. 57 Kala Dap ni Tayun hka hte Bisa Ga makau hta, Jinghpaw ni hpe shang gasat nna, Assam mayam (6000) daram hpe shalawt dat yu saga ai.”
Ngu nna, matsing sumhting tawn ma ai. Dai shaloi na Jinghpaw hte Ingalik ni a majan gaw, myit jasi jasa gasat hkat ai rai nna, aten shata (6) daram ren galu mat hkra re ai lam, chye lu ga ai. Jinghpaw ni gaw Ingalik ni a n’tsa , maroi n ni, masin n si lu ma ai hte maren , 1843 ning du hkra , atsam htum , wan yam htum hkra nan n sim n sa gasat lai wa yu sai rai.
Yu Kaji N Mai Ai Amyu
Jinghpaw ni a ginra de Ingalik ni du shang wa ma ai shaloi, Jinghpaw Du ni a shingkang shingwang mung, masha ni myi yu kaji hpa, kaji kadun rai nga ai n rai, Mahtang Duwa gaw, shi a lahpum hpe shada dan ai hku nna, Miwa ni hte sahpaw la nhtawm , A.D 1884 ning hta Manmaw hpe wan nat dan ai wa rai nga ai. Miwa mung de hpaga yumga ga sa ai Myen hpaga la ni hpe mung, shi a lamu ga kata, lai di hkawm sa lu na n rai, ngu nna lahkawng ning daram pat shingdang tawn yu sai.
Ingalik ni gaw Manmaw mare hpe zing la lu ai hte, shanhte a uphkang dap hpe hpaw hpang wa sai. 1886 ning, March shata hta, Capt. Cooke hpe Mannaw Ayebeng (Deputy Commissioner) lit shatsam da ma ai. Shing rai, Manmaw mare kaw rung dung nga ai shaloi she, shanhte hpe ninghkap gasat mayu ai ni gaw, htang tawn ai hta grau law ai lam sawn maram lu ma ai, nga ai. Dai majaw mung, shanhte a hpyen n-gun hpe hpyen ma (14,000) tawn ai kaw nna, 1886 ning, December shata htum wa maga de (25,000) du hkra hpyen n-gun shagreng tawn mu ai. Ahkyak ai shara ni hta hpyen dabang ni hpe hpaw jat nna, hpyen dabang yawng hpawn (99) du hkra hpaw ninghtan tawn masai. Ginra shagu de mung, hpyen majan shamu shamawt ai lam ni galaw mu ai. Ingalik Dap Up, Du Kaba Major General G.S White nan Jinghpaw ni a laknak lang, rawt malan ai hpe ahkyak n shatai yang n mai sai lam dum chye wa nu ai. Shi a tang madun laika hta,
“Jinghpaw ni gaw, asuya hpyen dabang ni hte tsan gang ai shara ni hta hpyen n-gun (2,000) kaw nna (4,000) du hkra, aten kadun laman hta kahkyin la lu ma ai.”
Ngu ka da ai hpe mu lu ga ai.
Ingalik ni hpe shawng n’nan ninghkap gasat hpang wa ai ni gaw, Mungmyit, Mung Leng Zawbwa Hkam Leng hte Mindon hkawhkam a kashu, Saw Yan Naing yan rai ma ai. Ingalik ni mung, 1889 ning December shata hta, hpyen n-gun kaba hte wang gasat wa ma ai. Gumlau ni hpe shamyit kau lu na matu, lang hte lang htim gasat ma timung, n dang di lu ma ai.
Ndai gumlau majan gaw, jahtum e Jinghpaw ni a ginra de du hkra chyam bra wa ra ai. Dai aten na, Tunghung Duwa. Hpunggan Duwa. Sama Duwa ni hte Sana ni, Maran ni, Lahtaw ni, Lahpai ni a mare kahtawng ni gaw majan ginra ni byin tai wa sai. Ndai Hkam Leng yan Saw Yan Naing hpe madi shadaw ai ni hta, Jinghpaw ni a n-gun gaw madung rai nga ai.
Munggawng Hte Sama Hpyen Man
Manmaw hpe madu la kau ngut ai hpang, 1886 ning, March shata hta , Captain Cooke gaw hpyen hpung kaba hpe woi awn nna, Munggawng mare de du lung wa ra ai. Dai aten hta Munggawng Myuwun tai ya nga ai Maung Kala mung Ingalik ni hte matut mahkai nna, magam gun ya na matu yin la wu ai. Rai timung, kade n na yang , Maung Kala mahtang sat kau hkrum nu ai. Ingalik ni bai dang sharawt da ai Myo-ok n’nan wa mung , Munggawng kaw matut nga na n gwi da wu ai. Dai shaloi , Jinghpaw Du Salang ni gaw Ingalik hpe ninghkap ai hku nna, Maung Kala a kasha Po Saw hpe Myo-ok dang dat mu ai.
Munggawng mare gaw, lungseng maw hte Hugawng pa de shang sa wa na npan chyinghka rai nga ai. Dai hta grau ahkyak ai gaw, Munggawng Myo-ok Maung Po Saw hte Sama Duwa Gum Seng Li gaw , Ingalik ni hpe gumlau gasat nga ai Hkam Leng yan Saw Yan Naing hte matut mahkai nga ai yan rai ma ai. Dai majaw, Ingalik ni gaw Munggawng hpe gasat zing la na amu hpe ahkyak shatai let, hpyen n-gun hkyen lajang hpang wa sai,
Shawng nnan, Munggawng mare hta dap jung tawn nhtawm, hpyen n-gun hpe shagreng la wu ai.Hpyen n-gun Company (10) du hkra hpaw jat sai.Dai hpang, Capt. O. Donnell woi awn ai Ingalik hpyen hpung ni gaw, gumlau ninghpang Sama hpe gasat na matu, 1889 ning, January praw (7) ya shani hta majan rawt sa wa masai.
Jinghpaw share ni mung, Ingalik ni hpe si n tsang hkra hkap shadaw ma ai. Dai majaw mung , gasat gala lam gaw, February shata htum du hkra , aten ren galu wa ai hpe mu lu ga ai. Jahtum e , Jinghpaw gumlau ni gaw,hpyen n-gun hta n ram wu ai majaw , koi yen mat wa ra masai. Dai majan hta Ingalik hpyen la marai(1) asak sum nna, marai (15) hkala nba hkrum sai lam chye lu ga ai. Ingalik ni mung , Jinghpaw mare kahtawng (17) hte nta (279)hpe wan nat kau da mu ai.
Ingalik ni hpe gumlau ai lam gaw Munggawng a makau grupyin, Jinghpaw mare kahtawng shagu de chyam bra mat wa sai. Ingalik ni mung, gumlau ni hpe jasim kau na matu , dang di lu ai n-gun atsam ma hkra hte dating dakan shakut da mu ai. 1889 ning, March hte April shata hta, hpyen man masum hpaw nhtawm, Munggawng a dingda maga na Azi kahtawng ni hpe mung, Lahtaw, Sana kahtawng ni hpe mung, Sinbo a sinna maga de na Maran, Makan ni a mare kahtawng ni hpe mung sa gasat mu ai. Ingalik ni a lata hte Azi, Lahpai, Sana, Lahtaw ni hte Maran ni a mare kahtawng yawng hpawn (46) hte dum nta (639) gaw wan nat jahten kau hkrum nu ai. Ndai gasat gala lam hta , Ingakik hpyen la marai (4) asak sum nna, marai (35) hkala hkrum ai lam chye lu ga ai.
Manmaw Hte Manje Hpyen Man
1889 ning, February shata hta, Mannaw mare na Ingalik hpyen n-gun (50) gaw, hpyen masa hte ningwan hkawm let, Si-u mare hte deng (20) tsan ai Manlim kahtawng de du shang wa ma ai. Dai shaloi , hpyen shiga na lu ai hte maren , lam hkap nga ai jinhpaw ni hkap gasat ma ai majaw , Ingalik hpyen la (2) si nna, marai (10) hkala hkrum mat ma ai. Ingalik ni mung dumbru dumbra rai hprawng htingnut mat wa ra masai.
Dai kaw nna, Jinghpaw ni n-gun lu, myit rawt wa ai hte maren, 1889 ning, June shata hta, Loiseng hte Tunghung mare ni kaw hpyen n-gun gahkyin la nhtawm, Si-u mare hpe htim gasat ma ai.Shing rai, mare hpe mung tsawm ra mi na hkra zing tawn lu ma ai.Ingalik ni mung mare hpe bai nhtang gashun la na matu, n-gun dat wa ma ai nga yang, shanhte a hpyen la marai (21) hkrat sum mat wa masai.
Ingalik ni gaw, Hpunggan Duwa hpe, gumlau Du Hkam Leng yan Saw Yan Naing hte matut mahkai ai ngu jahte tam nna, rim la na matu, 1886 ning laman hta 2 lang tup shakut da mu ai. Rai tim , Hpunggan Duwa hpe n lu rim la ma ai. Dai majaw, 1889 ning, April shata (15) ya hta, hpyen la (550) hte amyawk kaba ni lawm ai Ingalik hpyen hpung gaw, hpyen man lahkawng garan nhtawm, Manje mare kaw nna rawt sa wa ma ai. April shata (18) ya shani Gatrawn de du nna,mare hpe grup di wang tawn mu ai. Hpunggan Duwa mung ,April shata (20) ya du hkra (3)ya tup hkap gasat da wu ai. Rai tim, Ingalik ni a hpyen n-gun grung la ai majaw, matut nna n dang hkap shingdaw lu nu ai.
Hpunggan Duwa gaw, chyu pala, wan yam htum nna, htingnut mat wa ra tim, si ai aten du hkra asum jaw wu ai n rai. Ingalik ni mung shi hpe galoi mung n lu rim la wu ai. Ingalik ni gaw,Gatrawn mare na dum nta kaja (197) hte dusat, yam nga, nai mam sutgan, arung arai ni yawng hkra hpe wan nat jahten kau da nhtawm, bai nhtang wa mat ma ai.
Sadung Gasat Poi
Ya chyawm gaw, Ingalik ni Munggawng hte Manmaw makau grup-yin mare kahtawng ni hpe magra tawn lu nu ai. Matut nna, Sadon hte Sima ginra ni de lagaw lahkam htawt sit sa wa na matu hkyen lajang bang wa sai. Shawng nnan, hpyen n-gun kaba hte lam numbraw mare Sadon hpe zing la kau wu ai. Dai hpang, Leutenant Harrison hte hpyen ma marai(170) hpe hpyen dabang hte dap bunghku gaw gap shangun wu ai. Ndai aten hta hpyen hpung kaba langai hpe gaw, Myitkyina, Waimaw lam hku rawt lung wa shangun wu ai. Ndai hpyen hpung gaw, Nam Mali hka hpe rap nga ai shaloi, hkap gasat ai hkrum wu ai. Dai shaloi shawng lam de dat dat ai Gorhka hpyen la section mi gaw shing-ran pyi n mu hkra, mat mat wa sai, nga ai. Hkrun lam ntsa, hpunggaw du shagu gap katut ma ai.Tingri hka rap ai shaloi gaw, pai de, hka de na Jinghpaw hte Azi hpyen hpung ni ma ja rai, htim gasat bang wa ma ai. Ingalik ni mung, sinat gap kapaw na aten pyi nlu dat nu ai. Sinat hpai hka ning-ri (bayonet)ni hte she galun hkat ra ai kaw du mat wa sai, nga ai.
Shing rai, Ingalik ni Sadon hpe gasat dang la ngut ai hpang, Sadon hkawng Duwa hpe matut gasat na matu, 1891 ning, February shata praw (5) ya shani hta rawt lung wa mara ai. Shahte hte rau, amyawk (2)hte hpyen ma (270) lawm wa ma ai. Ndai hpyen hpung ni mung,Nmai hka hpe rap nna shawng n’nan du shang wa ai mare hta nan, hkap gasat ai hkrum mu ai. Dai mare gaw, mare kaji sha rai timung,kaduk kaba (7) htu tawn hkra di nna hkap gasat ai rai ma ai, nga ai.
Shing rai, Ingalik hpyen hpung madung ngu na hpyen hpung kaba gaw, Sadon Hkawng Duwa hpe hkan tam nga ma yang, Jinghpaw hpyen hpung nkau mi gaw nhtang gayin wa nna,Sadon mare na Ingalik dap hpe htim gasat mu ai.Ndai majan hta Sadon, Saga Pa, Luhtawng, Nbu Kawng, Chyinghtawng hte makau grupyin na amyu sha ni yawng shang lawm ma ai lam chye lu ga ai. Hpyen n-gun mung (500)jan hkra re ai, nga ma ai.
Ndai gasat gala lam gaw, February (7) ya jahpawt kaw nna myit htum myit si gasat bang wa nna,February (20) ya shani e she kre wa sai. Ndai Sadon gasat poi hta,Ingalik Duwa Harrison nan hkrat sum mat nna, hpyen agyi , hpyen ma marai (8) hkala hkrum sai, ngu da mu ai.
Majan ngut ai aten hta, Jinghpaw amyu sha ni galaw shachyaw tawn ai kaduk bunghku ni hpe mu lu ma ai shaloi, Ingalik Sappers and Miners hpyen Engineer ni gaw, aten kadun laman hta, kaja dik ai hku galaw shachyaw chye ai Jinghpaw ni a atsam hpe yu mau ma ai, nga ai.
Ndai Sadon majan hpe,Jinghpaw amyu sha ni yawng hkra a labau shang amu magam kaba ngu nna nan, sawn la mai nga ai.Majan poi hta,Jinghpaw,Lawngwaw,Lachid,Zaiwa, Lisu ngu nna amyu n ginhka, hpu nau shada myit mang shabawn let shang lawm lai wa masai. Sai gaw galoi mung ga shaga ai, ngu ai lachyum mung rai nga mali ai.
Ingalik ni gaw majan dang ai amyu rai sai. Shanhte hpe,lamu ga madu ni ngu nna mu mada, hkam la na hte, shanhte a npu e taw nga nna, shanhte a uphkang ai hpe hkam la na,ra sharawng da mu ai. Dai majaw mung, Jinghpaw ni a ginra njut nnaw shara shagu de ningwan du hkawm nna, ahkun hkanse ni hta la ma ai. Sinat laknak ni hpe tam sawk nna,zing la kau ya ma ai. Ginra nkau mi hta, shanhte shan hpraw Du ni hpe Myen htung lailen hte maren, kadawng naw shangun ma ai.Dai majaw mung, Ingalik ni hkawm sa, du pru ai shara shagu hta, shanhte hpe ninghkap gasat na, myit mang yaw shada ai masha ni hkrai, byin tai wa nga sai.
Sima Gasat Poi
Ingalik ni mung, Jinghpaw amyu sha ni hpe, shanhte a npu de jashawn la na matu, zai ladat amyu myu hte mahkrun tam, shakut yu di da mu ai. Sadon hpe madu tawn lu ai hpang, jainghpaw gumlau ni hpe Miwa ni de nna garum madi shadaw n lu na matu, nhpan lumu ga jarit ntsa na npan chyinghka rai nga ai Sama mare hpe mung zing madu tawn na ahkyak wa sai. Shing rai, Captain Morton woi awn ai Ingalik hpyen hpung ni gaw Talawgyi mare kaw nna, 1892 ning, December shata praw (3) ya shani e rawt sa wa ma ai. Hkrun lam ting hta Jinghpaw ni a hpyen dabang (30) hpe gasat gun kau ngut ai hpang e she Sima de du wa lu ma ai. Hkrun lam ntsa hta, Jinghpaw ni hkap shingdang ma ai majaw, Ingalik hpyen la (3) si mat nna, hpyen Du marai langai hkala hkrum sai, ngu ma ai.
Sima hpyen dabang hte dap bunghku hpe gaw gap nga ai shaloi mung, Jinghpaw ni a sharu shatsang, dingbai dingna jaw ai lam amyu myu hpe hkrum katut mu ai. Jahtum e n dang hkam lu ma ai majaw, Gawgwi Pa kaw na hpyen garum hpyi la ra hkra rai masai.
Sima gasat poi hte seng nna, Ingalik ni a matsing ningting hta,
“Sima dap hpe wang gasat ai ni gaw,Jinghpaw kahtawng (35) kaw na mare masha ni rai ma ai. Ndai mare ni hta nta yawng hpawn (883) nga ai lam jahapan hta mu lu ga ai. Jinghpaw nta ni gaw nta langai hta, n law htum htinggaw (8) daram jawm rawng chye ai nta ni rai ma ai.’’
Ngu nna ka matsing tawn mu ai.
Majan gasat hkat ai ten gaw, 1893 ning, January (6) ya kaw nna, March shata praw (3) ya du hkra, nhtoi (57) ya tup rai nga ai.Ingalik hpyen hpung ni gaw, Sima, Katsu hte Nhkram mare ni hta dap jung tawn nhtawm, hpyen n-gun (1000) jan hte gasat ai rai ma ai. Ndai Sima gasat poi hta Jinghpaw ni a chyu pala hte hkala hkrum ai a majaw, Ingalik hpyen DU Captain Boyce Morton nan hkrat sum mat wa sai.
Jinghpaw ni a rawt malan majan gaw, yi hku ndu wan hkru n rai nga ai. Ginra hte ginra, makau grup yin sat lawat hpe hkan nna, rawt malan majan ni paw pru dingngam arai nga ai. Ga shadawn 1896 ning hta, Sana Duwa a ginra hta mung, 1898 hta Gara Duwa hte Shandan Duwa yan a lamu ga hta mung, 1914 ning hta Wawang Duwa, Sama Duwa, Walawbum Duwa hte Ngan Duwa ni a buga ni hta mung, rawt malan majan ni matut manoi byin pru lai wa masai.
Yana zawn rai, Jinghpaw ni a gumlau gumlang myit jasat hte shanhte gasat lai wa sai rawt malan majan ni a lam hpe Ingalik Uhkang Dap Du ni rai ma ai, Mr. H .Thirkell White hte Mr. D.D George yan gaw azin ayang ka matsing tawn ya sai, nga ai. Ndai yan gaw, ya hpang de asuya amu kaw nna hkring sa ma ai hpang, laika ka sara ni tai let nga pra ma ai lam chye lu ga ai.
Ingalik ni gaw Sadon hte Sima mare ni hta hkrat mat wa sai Lectenant Harrison hte Boyce Morton yan hpe shagrau ya ai hku nna, Sadon hpe Fort Harrison ngu nna mung, Sima hpe Fort Morton ngu nna mung, masat masa di tawn ya mu ai.
Ndai Fort Harrison yan Fort Morton sha agrin nga dingsa, tingnang a buga ginra ni hpe du daw, sai hkaw hkam let, makawp maga lai wa sai Jinghpaw Wungpawng sha share shagan ni a magam amu ni gaw, tut nawng dan hkuwng nga na sai. Masha si mat tim, shanhte a shachyen shaja ai amu ni gaw ahkrung nga na sha rai nga ai.
Ndai zawn re ai, share shagan ni a magam amu ni hpe, galoi mung makoi magap da mai na n rai. Singgyim masha shada, dasang makoi magap da ya ai rai tim, lamu ga gaw shahte a matu sakse hkam ya na rai mali ai. Kaning law nga yang, Wunpawng sha ni a lamu ga gaw shanhte hkaw kau ai asai hte madi taw nga sai, n rai ni?
Ref - kachinnet
