INDIYA MUNGDAN NA SAM AMYU LAKUNG MI GALA AMYU TAI MAT AI LAM HTE JINGHPAW NI A LAM
Dumsa La Singhpaw
"Shawnglam gam maka hpe shaba wawt chye mayu yang, lai sai ten na labau ni hpe mung alun shapraw ra nga ai." - Cawnfucius
Indiya mungdan kaw mungdaw kaba 25 hte ginjaw uphkang ginra 7 nga ai hta na, Asam hte Umbawn pyisa ga gaw laklai ai mungdaw lahkawng rai nga ai. Hpa majaw nga yang ndai mungdaw lahkawng hta shanu nga ai amyu bawhpan ni gaw Indiya Gala amyu ni hte bungpre ai lam hpa mung n nga ai. Htunghking, makam masham, ginru ginsa, labau, tsun shaga aga, myiman hpraw nsam hpa mung n bung nga ai. N bung nga ai ngu ai hta amyu sha shingdu labau lawnglam ni nan lamu hte ga, wa shakap shai rai nga ai. Ga shadawn, langai lahkawng daram tsun ga nga yang: Gala amyu ni a amyu sha labau gaw Gala mung a sinna maga na Iran mungdan na Hpwi-asi (Persi)ga shaga nga ai, Delawwi(Dravidian), An- gelu Yali-an(Anglaw-Aryan), Indiya Yali-an (Indaw-Aryan) amyu ni kaw na sai gayau yu hkrat wa ai amyu ni rai ma ai. Num wawn num la lam hta mung, mayu ni mahtang da-ma ni kaw hpuja bang ra nga ai (Num ni mahtang la ni hpe hpuja bang ra ai). Dai majaw Asam hte Umbawn pyisa ga ndai mungdaw lahkawng kaw nga shanu ai amyu baw hpan ni gaw Gala amyu ni hte wa shakap shai nan shai hkat nga ai.
Ndai mungdaw lahkawng hta shanu nga ai amyu baw hpan ni yawng gaw, Munggawliya kaw na Tibet Gaulang shagawng hku ginru ginsa yu hkrat wa ai labau hkrai lu da ai amyu ni rai nga ai. Bum nga amyu law law hta na Sam hte Jinghpaw amyu ni gaw shara shagu gapyawn nna mare de nga ai hpe mu lu ai. Sam nga ai shara grupyin hkan Jinghpaw mare mung nga nga ai. Dai hte maren Jinghpaw nga ai shara grupyin hkan Sam mare ni mung nga nga ai. Dai majaw Jinghpaw ni Sam tai ai mung nga ai, Sam ni Jinghpaw tai ai mung nga ai. Indiya mung na Jinghpaw ni bukda makam masham nawku wa ai mung Hukawng ga hta Sam ni hte rau hpawng de nga ai kaw na Sam ni a hpunggyi jawng de laika hpaji sa sharin ai ngu yang, gaungwi ngwi bukda makam masham hpe hkap la mat wa ai lam rai nga ai. Dai ten Jinghpaw laika garai n lu ai prat rai ang ai. Hukawng Jinghpaw ni Sam ni kaw na bukda makam masham hkap la hpang mat wa ai ten gaw tsaban 16 htum, tsaban 17 hpang ai ten kaw na rai nga ai. Dai kaw na yat yat Gala mung hkran (Dai ten Gala mung garai n masat ten, ya na Asam, Arunacha mungdaw) de buhtawt mat ai ni mung bukda makam masham hpe la shang wa ai rai nga ai. Dai zawn, Indiya mung na Sam hte Jinghpaw amyu ni gaw mi moi kaw na gayau gaya rai nga hkrat wa ai gaw, daini du mateng rai nga ai. Ya daini na ten du hkra, Asam, Arunacha mungdaw de shanu nga ai Sam amyu ni gaw Sam bawsang 6 rai nga ai. Dai ni gaw; Tai Ahawm (Asam mungdaw amying shingteng gaw ndai Tai Ahawm mying kaw na byin wa ai re), Tai Ai Tawn, Tai Ham Ti (Gumdi Sam, Jinghpaw mung Putau ginra de nga ai Sam amyu hpan), Tai Ham Yang (Ham Yang, ngu ai lachyum gaw, tsun shaga ga n nga ai ngu ai lachyum re), ndai Sam amyu ni gaw Mungkyala Asamu Gala ga sha shaga mat sai, Tai Hpake hte Tai Tarung (Ndai amyu gaw, Sam, Jinghpaw ga gayau shaga ai amyu hpan mi rai nga ai.
Ga shadawn: Jinghpaw ga hku "Shat sha u" ngu ai hpe "Shat dabak u", "Dung ga" hpe "Ladit u", "Hpun ndung, kawa ndung" hpe "Hpun hti, kawa hti" nga tsun ma ai. Jinghpaw ga gaw rai tim, shawoi n na ga ai ni gaw tinang hpe masin pawt nna dingsa tsun jaw ai shadu kau na mung tsang ra nga ai. Sam ni hte Jinghpaw ni nga shara lamu ga gaw dam pa layang hte dam pa dik ai hkauhting hkauna lu tawn ai hkrai rai nga ai. Gaja nga yang, Arunacha mungdaw lamu ga gaw tsa lam shadang na matsat shi gaw bum tsaw bumring bum ga shara ni hkrai rai nga ai. Indiya na Sam amyu sha ni yawng gaw, shanhte kaji kawa ni nga yu hkrat wa ai ginra, kaji kawa ni hkaw dung nga lai wa sai shara, Myen mungdan a dingdung sinpraw, Miwa mung Yinnan mungdaw a dingda sinna lamu ga jarit, Mungmau lung(Ya na Rwili Nam Mau, Nmau hka grupyin shara) ngu ai shara hpe daini du hkra tsun hkai nga ma ai.
Ndai Mungmau shara kaw na Gala mung (Dai ten Gala mung n rai) de shawng ginru ginsa yu hkrat hpang wa ai Sam amyu ni hta na Tai Ahawm ni gaw nambat langai bu htawt krat wa ai Sam amyu bawsang rai ma ai. Shanhte Gala mung de bu htawt krat wa ai ten gaw, tsaban 13 hpang wa ai ten kaw na rai nga ai. Shawng e bu htawt hkrat wa ai mi rai rai, hpang e bu htawt hkrat wa ai mi rai rai, Sam amyu yawng gaw, Mugawng hte Hukawng ga hku na lai di shang wa ai ni krai rai nga ai. Tai Ham Ti(Gumdi Sam) ni gaw tsaban 18 gaang, Myen hkawhkam Alaungpaya wa Myen mung dingdung Jinghpaw mung Putau ginra Sam hkaw hpya jahten kau ai ten Gumdi Sam ni gaw ya na Asam, Arunacha mungdaw de Mugawng hte Hukawng lam hku bu hawt lai shang wa ai. Dai hte maren kaga Sam amyu bawhpan ni yawng mung tsaban 18 gaang kaw na bu htawt hkrat wa ai ni hkrai rai ma ai. Tai Ai Tawn ni gaw Mugawng shara kaw na, Tai Hpake ni gaw Hukawng sinpraw ginra, Tai Ham Yang ni gaw Patkai ginra, Tai Tarung ni gaw Tarung hka hte Chindwi hka zup ai ginra kaw na Gala mung de bu htawt shang wa ai ni rai nga ai. Tai Ahawm Sam amyu hta lai, Indiya mungdan shang wa ai Sam amyu ni yawng gaw bukda makam masham hte hpawn du shang wa ai ni krai rai ma ai. Sam ni "Tai (Dai)" mying gara hku lu hpang ai rai ta? Tai Ahawm ni gaw kaning re ai Sam amyu ni rai ta? Hpa majaw bukda makam masham hta n lawm mat ai kun? Kaning rai nna Ahawm mying lu wa ai rai ta? Hpa majaw Gala amyu hpan de gale mat ai rai ta?
" Tengman ai lam hta myiman lahkawng nga ai: Maga mi hpe sha shawng hkap la kau na malai, lahkawng maga chyan mada yu ai gaw nshut ai. " -Aesawp maumwi
Sam amyu bawhpan ni mung grai law nga ai. Raitim, gara Sam amyu mi rai rai Sam nga jang yawng "Tai" nga nna tsun nga ai ni hkrai re ai. Tai Ahawm, Tai Ham Ti, Tai Hpake, Tai Ai Tawn, Tai Ham Yang, Tai Tarung ni law law rai nga ai. Raitim, yawng gaw kaji kawa langai kaw na garan yu hkrat wa ai hkrai rai ma ai. Ginru ginsa yu hkrat wa ai hta hkan nna, shawng hpang nga shara n bung mat, ginra n bung mat re ai kaw na aga, htung lai, makam masham ni shai mat ai lam rai nga ai. Rai yang, kaning rai nna "Tai" shingteng amying hkam la hpang ai kun? Sam amyu ni a kaji kawa ningpawt labau hpe gawn yu yang, Miwa hkawseng hkawhkam labau mung tsun lawm ra nga ai. Shanhte Sam ni hpe 'Tai" ngu ai lachyum san yu ai shaloi, "Tai" ngu ai ga hkaw lachyum gaw: "Arawng aya shagrau hkrum ai wa, ahkang aya lu ai wa" ngu ai shagrau shaa amying shingteng lachyum rai mali ai. Shanhte a kaji kawa ningpawt labau mung lamu sagya ni rai nna shanhte gaw lamu sagya ni a kashu kasha aru arat ni re ai hku hkap la kamsham nga ai.
Lamu kaw na hpan wa sagya ni e dinghta ga ntsa e shayu dat ai amyu nga nna labau hkai nga ma ai. Sam amyu ni yawng a nambat langai na lamu kaw na shayu dat ai hkawhkam yan gaw Htan Hkam hkawhkam a kasha, Hkun Lung hte ganau Hkun Lai ngu ai yan rai ma ai. Hkun Lung hte Hkun Lai yan a kaji kawa gaw Jan Shata mung na Mu Sinlap du (Lamu mungdan hkawhkam Mu Sinlap du wa) ngu ai, lamu sagya wa rai nga ai. Lani mi na aten, Ja Shingfa (Lengdawn wa a hpaji jaw sagya Chyoi Nshang wa) gaw, Lengdawn wa hpe hpaji jaw mu ai gaw: "Dinghta ga ntsa uphkang na hkawhkam ra sai. Yu maya atsam hte gaw dam lada dik ai dinghta hkawhkam nmai galaw ai, dai majaw na kashu Hkun Lung hte Hkun Lai yan hpe dinghta ga ntsa hkawhkam tai na matu shayu dat ra sai." Lamu hkawhkam Lengdawn (Luang duan) kashu yan hpe shaga la nna hpaji jaw mu ai gaw: "Ngaishu yan e, nan lahkawng dinghta ga ntsa uphkang sa wa ra sai. Nan lahkawng hpe dinghta ga ntsa shayu dat na hkyen nga nngai. Nan lahkawng gaw yu maya kasha yan nrai manit dai, Htan Hkam hkawhkam a shadang sha yan rai manit dai.
Dinghta ga ntsa uphkang sa wa ai shaloi, jahpawt shagu manggala ai gamung ga gaja shaga na. Mung shawa ni hpe ga ngwi ga pyaw hte ganawn mazum na, shanhte a myit masin hpe dang la ra ai. Mung hpe atsawm uphkang sa wa ra ai. Tinang a lit hpe galoi n mai malap ai. U kanu gaw u hkai kasha ni hpe shi a singkaw npu e makawp maga chye ai zawn, nan mung nan a du gyi salang, mung shawa ni hpe dai hku makawp maga nga u. Dai majaw nang gahpu ba wa hpe bai galang arawng aya mying gahtap shaman dat ya na nngai. Daini kaw na nang hpe Ai Hkun Lung: mung uphkang magam kaba wa ngu shamying dat ya nngai." Matut nna, Ja Shingfa kaw na Hkun Lung hte Hkun Lai hpe bai shatsam dat ai gaw: "Nan a nji Lengdawn gaw nan hpe dinghta ga ntsa atsawm uphkang sa wa na matu shayu dat ndai. Dinghta ga ntsa duan ha shata du ai ten, san pra ai nampan pu ai ten, nan a kaji kawa Lengdawn hte sagya ni hpe u, wa yamnga sat nna hkungga nawng jau nga u. Shaloi, nan a kaji kawa hte sagya ni gaw lamu mungdan kaw na yu sa nna nan hpe matut shaman jaw shaman ya nga na." Ndai mabyin kaw na Sam amyu sha ni yawng a mung uphkang tara hte kaga tarawng tara hkam la lu ai ningpawt labau tai wa sai, Sam amyu ni a uphkang tara lu hpang wa ai ningpawt ninghpang labau rai nga ai. Labau ka sara ni hte Inglik uphkang prat du ai shaloi, Sam amyu sha ni a tarawng tara lam hpe Lengdawn uphkang tara mahkrun ngu shamying da nga ai(Lengdawn Cawde).
Ndai ten gaw Sam amyu sha ni bukda makam masham garai n hkap la ai prat e ji jaw nat jaw, kaji kawa hpe jaw jau nga ai prat rai nga ai. Hkun Lung hte Hkun Lai hpe Mung-ri Mung-ram (Ya na Miwa mung dingda daw shara mi) ngu ai hkunhkraw zaibru dan shara mi kaw shayu dat ai rai nga ai. Mung Dan Mung Hpyi kaji kawa ni hpe magwi, gumra, nga, dumsu, u, wa sat nna jawjau hpang ai. Daini du hkra kaji kawa hpe jawjau ai labau hpe dam hpyi ngu tsun da nga ai. Lamu mungdan a aru arat re ai hpe myit dum nga na matu jawjau nga ai rai mali ai. Dai ten shanhte gaw lamu na karai hpe hpara ngu tsun nga ai, dai hpara alawng gaw nat, sagya, lamu gasa ni n du dep ai shara kaw htani htana ningngai nga ai wa rai nga ai. Ya na dingda Miwa mung de bukda sasana shang hpang wa ai ten gaw hkristan prat hpang wa ai ten rai nga ai. Bukda sasana shang wa ai shaloi, bukda sasana punggyi ni gaw Sam ni lamu na Chyahtum Chyalai Hpan wa Karai hpe hpara nga tsun ai hpe chye lu nna, dai hpara gaw bukda re ai lam hkaw tsun hkawm jang, Sam ni bukda makam masham hpe aloi sha hkap la hpang wa ai rai ma ai. Gaja nga yang bukda gaw shanhte chye na ai hpara n rai nga ai. Hpa majaw nga yang Sam ni a kaji kawa prat na hkap la kamsham lam hta Niban ngu n nga ai. Gaja ai bungli galaw nna Niban du na ngu ai Sam ni a kaji kawa makam hta n lawm ai. Shanhte a hpara hputi maumwi laika buk hta bukda makam masham hte seng ai namchyim hpa n nga ai. Nga ai mung bukda sasana tai ai hpang na ban prat e, shaning na wa ai hta hkan nna bukda maumwi ni kaji gajaw achya lawm wa ai gaw byin ma ai.
Dai majaw mi ningpawt kaw nan Sam ni bukda n re ai lam asan sha dan leng nga ai. Mi ningpawt na Sam ni a makam hta ngarai mung ngu ai mung n nga ai. Hpa majaw nga yang shanhte gaw kaji kawa ni hpe jawjau nga ai hte maren, si mat ai ni a matu, kaji kawa ni hpe aten ladaw du shagu hkungga la-ra jawjau nga yang, si mat ai ni a wenyi mung galangta sumsing mungdan du mat ai ngu ai hkap la kamsham lam nga ai. Kaji kawa ni e hkap tau la ai ngu ai hpe kamsham nga ai. Bukda makam masham ni zawn bai paw, bai shangai ai lam mung Sam ni a ningpawt labau Lik Lai Pyen Ka Ka (Sam ni a asak matsun labau laika) hta n lawm nga ai. Ya na Miwa mung dingda daw hta pra nga ai kaw na, Han Miwa ni mung hkailu hkaisha shara gaja ningwan hkawm let du gaput shang wa ai hte, gahtap nna Munggu hpyen hpung ni nau htim gasat zingri zingrat, sat nat, mya lu mya sha ai hpe n dang hkam nna, bai bra ayai mat ai gaw dingda Miwa mung kaw na Sipsawng panna hte Sakhkung, dingdung Yudiya mung hte Myen mung hku na matut bra, bu htawt ayai mat ai kaw na bukda sasana hkap la hpang mat wa ai rai nga ai. Myen mung lahta daw de Sam ni bu htawt du shang wa ai ten gaw AD568 grupyin hkan rai nga ai. Hpung mi gaw mungkan shaning tsa ban 13 shaning, AD1228 hta ya na dingda Miwa mung gata ang ai shara kaw na: Jaulung Sua Hka Hpa woi awn let ya na Asam mungdaw, Indiya de jaujau du shang wa ma ai.
Miwa mung dingda kaw naw ngam nga ai ni gaw mi na kaji kawa makam hpe dingyang manoi manat jawjau nga ai. Jaulung Sua Hka Hpa bu htawt yu mat ai lam gaw, grau nna shi a gahkau Sua Hkan Hpa (Kanu, Nang mung Blawk Hkam Sen a gahpu Paw-myu Pung a kasha) hte hkaw n kam kashun hkat ai manghkang a majaw bu htawt yu mat wa ai rai nga ai. Mabyin gaw ndai hku rai nga ai: Hkrak nga yang, Jaulung Sua Hka Hpa gaw Mung-hka mung-ja a hkawhkam Jau Chyang Yau a kasha Paw-myu Pung (Mungmau Lung a hkawhkam) Paw-myu Pung(Jaulung Sua Hka Hpa a gatsa ba) kasha n lu ai majaw mayu maga na gawoi dwi gaw ma Sua Hka Hpa hpe sa hpyi la wu ai. Sua Hka Hpa gaw gatsa ni hte naw nga nga yang gatsa a madu jan, gani Nang Nam-ap gaw shadang sha Sua Hkan Hpa hpe shangai u ai. Sua Hka Hpa mung 19 ning tup gani gatsa ni kaw hkawhkam kasha hku na nga lai wa tim, gatsa hkawhkam Paw-myu Pung si mat ai hpang, gahkau Sua Hkan Hpa hte hkawhkam tingnyang galai na shuk dum ai majaw, sinna (Ya na Gala mung) maga de bu htawt yu hkrat mat ai rai nga ai. Dai prat shanhte gaw Lau Zi a Daukya (Taoism) hpe hkap la hkan sa nga ai prat rai nga ai. Daukya gaw sasana makam masham hpan nrai nga ai. Shi a sharin achyin ai lam gaw, "Jaw ai ladat, jaw ai hkrunlam" ngu ai rai nga ai. Ga shadawn: Lau Zi a sharin achyin ai ga hta, "Chye ai ni gaw n-gup shim nga ai, nau shaga ai ni gaw hpa n chye ai. Deng 1000 mi a hkrunlam raitim lagaw lahkam mi hte hpang ai."ngu ai sharin achyin mungga ni rai nga ai.
Bukda makam masham hkap la mat ai hpang, shanhte a chyahtum chyalai lamu madai mu Sinlap hkawhkam du hpara Lengdawn wa hpe jawjau ai lam mung gaungwi ngwi ahkyak tawn ai lam yawm wa nna, hpang jahtum sumtsaw sumra karai madang de she tai mat ma ai. Daini Sam amyu wahpung wahpawng hta mahkawn shabrang ni tinang tsaw ai num, tinang ra ai la wa hte prat tup rau nga lu na matu, sumtsaw karai Lengdawn(Luang-duan) kaw shaman chyeju hpyi mahkawn shahkawn chye ma ai. Sumtsaw sumra mahkawn hkawn let Lengdawn a mying hpe gang nga ai. Raitim ndai aten hta Sam ni yawng bukda makam masham hkap la kau sai n rai, law malawng gaw mi na tinang a kaji kawa hpe jawjau ai htung lai hte Lau Zi a Dau tara naw manoi manat dingyang rai nga ai. "Tai" mying lu hpang ai shaning gaw Miwa hkawhkam Wang Ti (Nambat langai Miwa hkawhkam, Hkyin Shi Hawng, 2697-2596 BC) a kasha ma nawng Shi AW Haw (2596-2513 BC) hkawhkam galai ai. Shi AW Haw a hpang Wang Ti a kashu Tu- An Yak hte Ku Kang (Tu-An Yak a gahpu a kasha) gaw hkawhkam galai shara kashun hkat ma ai.
Tu-An Yak a hkaw jahten sharun na gumlau shakut nga ai, Ku Kang hpe Tu-An Yak gaw shi a gahpu ganau kasha Zhin Hau hpe hpyen n-gun garum hpyi la nna Ku Kang a gumlau hpyen ni hpe gasat shazim kau u ai. Dai rai nna Tu-An Yak gaw Zhin Hau hpe "Tai tai"(Hkawp shingteng amying) shagrau shaa janmau masat ya u ai. Miwa mung dingdung daw de na Munggu Hkan hpyen ni mung Miwa mung hpe chyahkring hkring htim gasat shatsang nga ai hte, mya lu mya sha zingri zingrat, sat nat, jahten sharun ai prat bai du wa sai. Ndai ten dumbru dumbra ayai aya re ai prat a majaw kun, shing nrai, Munggu hpyen ni nau zingri jahten sharun kau ya ai labau hkringhtawng shamat kau ai majaw kun? Hpang daw Munggu prat zim mat ai hpang, Tai Ahawm (Sam amyu) ni a labau mung adaw atang, le kap, waw kap rai wa nna hta shachyaw la ra ai prat bai du wa ma ai. Raitim shanhte a tsun hkai nga ai labau (Lik Lai Pyen Ka Ka) hte hkap la kamsham nga ai htunglai ni gaw Miwa amyu ni a labau lawnglam ni hte maren sha rai nga ma ai.
Kaji kawa hpe jawjau ai lam ni, lamu mungdan kaw na aru arat lawnglam ni, Lau Zi a sharin achyin ladat ni, hkawhkam hkawseng labau ni gaw hpa n shai nga ma ai. Hpa mi rairai "Tai" mying lu la ai lawnglam ningpawt maumwi ni, lamu kaw na ja gabrim lakang ninggam hte yu hkrat wa ai maumwi ni, Lau Zi a sakhkrung lam hpaji ladat ni, Miwa ni mahtang Sam ni kaw na la ai kun? Sam ni mahtang Miwa ni kaw na la ai kun? Sam a majaw Miwa kun? Miwa a majaw Sam kun? Raitim, "Tai" mying lu la ai lam hte, bung dik ai labau langai sha hpe hkai nga ai lam gaw gara maga mung n shayawm nga lu ai. Labau maumwi ni hpe hkrak ginhka la na yak nga tim lahkawng maga na labau hpe langai sha hku hkai nga dingsa, lahkawng maga mayat maya, galu kaba, gumja gumhpra grin nga lam gaw daini du mateng teng nga lu ai. Raitim Sam amyu ni mung jau kaw na laili laika lu ai amyu re majaw shanhte Tai Ahawm ni a ginru ginsa hte mabyin masa hkrunlam ma hkra hpe Lik Lai Pyen Ka Ka hta ka matsing da ai adaw atang hta shachyaw la na lam ni nga nga u ai. Tai Ahawm amyu sha ni gaw daini du hkra shanhte a kaji kawa ni gaw lamu kaw na yu sa ai re lam makam hkap la nga ai. Shing nrai, shanhte a ginru ginsa labau ningpawt gaw Miwa hkawseng hkawhkam labau hta lawm nga lu ai. Shanhte ni daini du hkra hkai nga ai labau mung shanhte a kaji kawa Hkun Lung Hkun Lai yan hpe lamu kaw na shayu dat ai mung lamu mungdan a ja gabrim lakang kaw na shayu dat ai re lam tsun hkai nga ai.
Hkun Lung Hkun Lai hpe shayu dat ai shara gaw ya na dingda Miwa mung hkraw krin ai lamu ga shara Mung-ri Mung-ram ngu ai shara hta re ai lam tsun hkai nga ai. Hkun Lung Hkun Lai du yu wa ai ten (AD526) kaw na Sam amyu ni a ningpawt ninghpang labau byin hpang wa ai lawnglam rai sai. Mung- ri Mung-ram kaw uphkang lai wa sai Sam hkawseng aru arat ni gaw: Hkun Lung, Dau Lu Lu, Jau Chang Pun, Jau Chang Nyu, Jau Dai Fa, Hpanglang Jen Kalang-rai, Dau Nga Pyen, Dau Hkun Ming, Dau Hkun Jun, Jau Dai Hung, Jau Dai Lung, Hpu Chang Hkang, Jau lung Sau Hka Hpa (Ma La mahtang) ni rai nga ai. Raitim Sau Hka Fa gaw hpang daw Sinna mung de bu htawt yu wa ai wa rai nga ai. Han Miwa ni mung lani hte lani, hkailu hkaisha lamu ga shara gaja ningngat tam bram hkawm let, yat yat Sam ni a nga shara de bu htawt yan shang bang wa ai law wa magang re hte maren, Jaulung Sau Hka Hpa mung matut nna Mung-ri Mung-ram kaw n kam nga taw sai rai nna tsaban 13 jau nna (AD1228) hta Mungdan Suang Hkam (Ya na Indiya Asam mungdaw shara) hta Doi kau rawng Patkai bum hku majan gasat lai di nna, mungdan ningnan gawgap du shang wa ai rai nga ai. Shi bu htawt lai yu hkrat wa ai hkrun lam ni hta na hka shi hka nu ni, bum tsaw ni gaw: Maikawng hka, Malihka, Danai hka, Patkai bum, Diyun hka (Gala mung hkran), Tarau hka hte Namsau hka ni rai nga ai. Ndai mungdan Suang Hkam kaw Ahawm mungdan (Ahawm kingdawm: ya na Asam mungdaw) gawgap uphkang sha ai gaw AD1228 - AD1828 du hkra hkawhkam 42 tup gahti galai rai nga ai.
Ahawm hkawseng mungdan hpe dam pa dik ai Tarau hka pa dam ginra ma hkra mung maden ga-up mat wa lu nna uphkang sha ai gaw shaning 600 ning tup rai nga ai. Hpang jahtum na Ahawm hkawhkam gaw Sua Ning Hpa rai nna hpang jahtum na Ahawm hkaw mare daju kaba Jawrhat rai nga ai. Tsaban 19 hpang wa hkyen ai kaw na Ahawm hkawseng mungdan mung gaungwi ngwi n-gun kawraw hpang wa sai. Myen mung maden hpyen ni Ahawm mungdan hpe majen je majan htim gasat shatsang wa sai (AD1817-1826), anan hta akan Ahawm ni a laili laika labau ni yawng nat jahten kau ya sai. Matut nna Inglik ni bai du shang wa ai hte 1826 ning asuya shata 2 nhtoi 24 ya, Yandabaw myit hkrum ga sadi hte Myen hpyen hpe gasat shazim kau ya lu tim, Ahawm mungdan gaw matut nna Inglik ni a prat dep ai uphkang (Garan uphkang ladat) magam gata e asum jaw kau ra sai. Dai rai nna Ahawm hkawhkam mungdan uphkang ai prat gaw 1838 ning hta tsep kawp magum bu hpungdim kre mat sai.
Shanhte a Tai Ahawm tsun shaga aga mung, 1815 ning du hkra gaw Ahawm ga ajet hpe rung lang ga, laika hku lang lai wa sai, ndai shaning a hpang daw de gaungwi ngwi balen hkoi mat nna hpa n seng ai Bengali Gala ga, Gala laika hpe Asamu ga, laika hku lang hpang wa sai rai nga ai. Inglik ni du shang wa ai hte mungdan hte mungdan a lamu ga jarit ni masat garan bang wa sai, amyu hte amyu hpe garan ginhka nna uphkang wa sai, jak rung, jak rai ni, hpalap sun ni, hpyenla amu galaw ai lam ni, asuya magam gun ni, sun hkauna bungli galaw masha ni hpe ra wa ai hta hkan nna ndai de na masha hpe wawra de la sa, wawra de na masha ni hpe ndai de la sa rai nna, law ai wahpung gaw n law ai wahpung ni a ntsa gaungwi ngwi htunghking, makam masham, laili laika, tsun shaga aga ni, htung lai myit sat lawat ni hte galup ga-up hpang wa sai. Tai Ahawm masha ni mung yu yu bungli galaw sha masha sha tai mat sai. 1947 ning shata man 8 praw 15 ya shani, Indiya mungdan shanglawt lu ai hpang Inglik ni gaw mungdan daru magam ahkang aya hpe Gala amyu ni a lata kaw tsep kawp ap tawn kau sai. Dai kaw nna matut nna daini du hkra Tai Ahawm ni hte kaga amyu baw hpan ni yawng gaw Gala asuya a uphkang ai gata de baw gum dagup let pra ra mat sai. Hindu makam mung anan hta akan bai galup ga-up magang wa sai.
Mi moi hkawhkam mungdan lu ai amyu ni yawng gaw yu yu hkauhting hkauna galaw sha let, tinang a hpalap sun ni hpaw, hpaga yumga lam shachyut rai, bungli galaw masha (Gala Hindu amyu) ni hpe chyang sha, shangun sha, law ai Gala amyu ni te gayau hkrai gayau mat ai rai nna Gala num ni la, Gala ni mung Sam num la rai nna prat ban hte ban chyinghkraw shachyaw hkrat wa ai shaloi, law ai Gala amyu ni a htunghking makam masham lailen ni a gata hta n law ai amyu ni gaw lani hte lani, ndum shami tinang hkum shang shabyawng shamat la nga sai. Kadai mung gade a htunghking hte nga ai raitim, n law ai amyu gaw, n-gun ja nna mung masa ahkaw ahkang lu ai law ai amyu ni a hkrang dagraw hkan sa ra ai lam gaw mungkan a shingra htung tara wa nan rai ang sam ai. "Tai Ahawm" kaw na Asamese, Asam, Asawmiya ngu ai shara mying, masha mying du hkra Gala Banggali (Tai Ahawm mungdaw hte lamu ga jarit dingyang gapyawn nga ai Gala amyu, Bangladesh, Bengali, West Bengal) mying de gayau gaya re ai mying ni shamying hpang wa sai rai nna, Gala htunghking makam masham, laili laika ni hpe sha madung lang wa sai. Ahawm mungdan a mying mung Asam mungdaw de gale mat sai. Raitim, shanhte a kraw gata kaji kawa labau hte, lamu kaw na ja gabrim lakang hte yu hkrat wa ai amyu re ai lam gaw yupmang shingran zawn, myit kraw gata shagroi gara nga nna wan shinglet hku mi n grung lu tim, daplum gata na wan ga ahkyeng gaw naw lup gahtet dingyang rai nga u ai. Hpang daw tsaban 16 grupyin hkan bai yat yat Putau lam hku, Patkai bum lam hku, Tarau hka (Tsangpaw) lam hku du shang wa ai Sam hpunau ni gaw Bukda bada makam masham hte hkrak du shang wa ai Sam hpunau ni rai nga ai.
Tai Ai Tawn, Tai Ham Ti, Tai Ham Yang, Tai Hpake, hte Tai Tarung (Ndai amyu gaw hpang jahtum Tarung hka hkan nna shanhpraw hpyendu(Captain Neufville) 1825 shaning grupyin e Asam Gala mung de woi shang wa ai Jinghpaw Sam hpawyau amyu ni re. Daini shanhte hkum Sam kun? Jinghpaw kun? Ngu ai gayau gaya tinang hkum ginhka la na yak nga lu ai. Ndai labau hpe yu yang, moi prat Sam ni yawng gaw Jinghpaw hte maren, Mu sinlap, Sawa sapawt, ji jaw nat jaw ai amyu ni rai nga ai. Shanhte a Mu Sinlap sagya wa gaw Indaraw Bawnghkaw ngu ai wa rai nga ai. Nta n-gaw kaw nga wuloi ahpraw gyit tawn nna sat nawng jau ai labau mung tsun n ma rai nga ai. Daini shanhte ni Hindu makam masham hkap la mat ai hpang kaw na dumsu shan n sha mat ai she re. Bukda hkap la ai Sam hpung ni mung bukda makam masham masha tai mat ai hpang she ji jaw nat jaw ai lam hpe n galaw mat ai rai nga ai. Bukda makam masham hpe n hkap la lu mat ai Gala tai mat ai Tai Ahawm Sam amyu ni sha, moi kaji kawa prat na jawjau ai lam hpe daini du hkra loi li kyem mazing hkan sa nga ma ai. Dai pyi gaw Gala htunglai ni tsawmra gayau gaya rai mat nga malu ai. Dai majaw daini Ahawm labau sawk sagawn ka ai hpaji sara ninghkring ni hta myit shawshi shap ai lam ni byin ai: Ahawm ni a labau hpe galang galam yu yang bukda zawn mung rai, galang galam yu yang Hindu akyang mung lawm, galang galam yu yang Miwa makam mung lawm, Ahawm ni mung Asamu masha tai, Gala amyu ni mung Asamu masha tai rai nna, grai garan ginhka sagawn la ra malu ai. Asamu masha ni gaw Gala kaw na sa ai i? Ahawm kaw na sa ai i? ngu ai baw she rai wa sai. Jaw prat langai mi hta Sam amyu ni gade hkik hkam lai wa sai gaw daini na Ashadan na mying "Asian" ngu ai du hkra Siam(Yudiya ), Sam, Asam, Ahawm, kaw na byin wa ai Asia ( Asha dan ) mying re ai lam hpaji janmau lu da ai myitsu du salang ni law law tsun madi madun nga ai.
Sinpraw dingda dan mungdan law malawng gaw Sam amyu hpan hkrai shinggrup da ai rai nga ai ngu yang, tsun shut na lam n nga ai: Lau, Yudiya, Wetnam ndai mungdan masum gaw Sam hpan amyu atawng apa nan daru magam mungdan madu lu ai ni rai nga ai. Kaga Miwa, Indiya, Myen, Malesha, Gambawdiya mungdan hkan gaw Sam amyu ni lawlaw shanu nga ai mungdan ni rai nga ai. Indiya mung na Tai Ahawm Sam ni gaw daini du hkra shata man 1 praw 31 ya hpe Mungdam munghpyi (Gaungwi ngwi Gala amyu ni hte gayau gaya rai, aten na wa ai hta hkan nna Me dam me hpyi mahku nsen hte tsun wa sai) ngu a kaji kawa ni hpe jawjau ai nhtoi hpe masat masa poi galaw nga ai. Me dam me hpyi lachyum gaw: Me (Nang hpe) nawku, dam (si ai wa) me hpyi (Karai/sagya). Moi prat shanhte ni ji jaw, nat jaw ai ten hta gaw nga dumsa, u, wa yamnga ni sat nawng jau ai rai nga ai. Ya daini Gala Hindu, bukda makam lu mat ai hpang gaw dwi hpa, sau hpa, muk shadung ni hte myit dum poi galaw chye ma ai. Daini na prat, tinang amyu htunghking manat nga ai ni gaw bawsang kaji tai mat, amyu kaba lailen lang nga ai ni gaw Gala amyu bai tai mat re ai majaw, daini Gala asuya hpe mungdan a amyu baw sharawt masing gaw da tara hta Me dam me hpyi(Kaji kawa ni hpe jawjau ai) poi nhtoi masat ya na matu hpyi shawn ai hte maren, 1983 ning hta tsep kawp nhtoi masat shagrin dat ya sai. Ndai shani nhtoi hta Asam mungdaw ting asuya rung, hpaji jawng yawng hkungga la-ra rung pat ya nga ai. Moi prat Me dam me hpyi poi hpe Sam du magam, hkawseng hkawhkam ni hte salung sala ni sha jawjau lu ai. Raitim daini na ten, Sam amyu shawa masha yawng tinang a htunghking shakat, amyu n mat na matu poi kaba hpe yawng jawm galaw nna htunghking shakat nga masai rai.
Tengman ai nsam gaw amut nsam re. -Andre Gide
Jinghpaw ni hkai ai Tai Ahawm maumwi mausa labau
Ya na Gala mungdan a Asam, Arunacha de shanu nga ai bum nga amyu baw ni gaw, law malawng Patkai bum hku lai di shang wa ai ni rai ma ai. Patkai bum gaw bum yawng hta galu dik ai bum rai nna, Majoi shingra bum kaw nna gyen yu hkrat wa ai gaw dingdung sinna Myen mung, Gala mung jarit tai nna, lapran hku lai di let Bangga- li mung hku hpunggaw, Gala mungdan de bai galang shang wa nna Kyaegeda (Calcutta) kaw hpungdim dat ai galu dik ai bum rai nga ai. Patkai bum a laklai dik ai lam hte, amyu baw yawng a labau hta mying hkungga jaw ai lam gaw, dai daram galu dik ai bum raitim, shi a ntsa hkashi, hkaraw, hka gai langai mi mung nda dan lai di (Shingkawt) kau da ai shara mi mung n lawm nga ai. Patkai bum hpe lai di na rai yang bum ntsa lu hka grai taw ai, hka shi hkaraw n nga ai majaw lu hka law law gun lawm ra ai. Ndai hkran maga na hka shi hka gai ni gaw ndai hkran maga sha lwi, wawra hkran maga na hkashi hka gai ni gaw wawra hkran maga sha lwi yawng mat rai, bum gaang hku gala garet lwi yawng ai hkashi hka gai langai mi mung n nga ai. Dai majaw Indiya nga ai Wunpawng myu sha ni a ninggup aga hta, masha langai ngai a amyu rusai jet n jet ai hpe ginhka tsun ai shaloi Patkai bum zawn "Hka shi e mung n dan, hkaraw e mung n dan ai amyu gaja rai manit dai" ngu ginhka tsun chye ma ai. ('N dan' ai ngu lachyum gaw, gaang nda dan rai pat hkum tawn ai lam n nga ai hpe tsun ai. Numdaw numdan baili baila hkrum na lam hpa n nga ai asan sha ngu ai re).
Labau n tsawm ai, amyu rusai n gaja ai hkringhtawng hkra ai ni hpe "Hka shi hkaraw e n dan ai amyu" ngu n mai tsun nga ai. Labau tsawm ai, amyu rusai gaja ai ni hpe sha "Hpa hka shi hkaraw e n dan ai amyu' ngu tsun mai nga ai. Labau n tsawm ai, rusai n gaja ai ngu ai lachyum gaw: Hpyi lasawp su ai amyu, mayam hpan amyu, n-gyi n gang hpan, kala-la ai(N daw n ang ai kaw na lu ai) kasha ni ngu ai lachyum rai nga ai. Numdaw numdan hkrum ai amyu rusai ni ngu ai lachyum rai nga ai. Ga shadawn: Hkungran na num yaw ai shaloi hpyi lu ai amyu nga chye jang, num dai hpe la na masing galang ta jahkring kau ai gamung ni rai nga ai. Patkai bum gaw gade galu tim gara shara kaw mung hkashi hkaraw a majaw kye mat, di mat ai numdaw numdan shara langai mi mung n nga ai sha dingyang gyen shachyaw mat ai bum rai nga ai. Dai majaw Patkai bum kaw ga sadi la ai lam gaw seng ang ni grai ahkyak tawn namnak shagrau nga ma a1. Tai Ahawm Sam amyu ni mung mungkan tsa ban 13 ning jau nna Mungmau lung (Ya na Miwa, Myen mung jarit Rwili, Nmau hkanu ginra) kaw na ya na Asam Arunacha ga de mungdan ningnan ningngat ninghtawn gawgap de na bu htawt du wa ai. Jaulung Sua Hka Hpa gaw gahkau Sua Hkan Hpa hte hkaw tingnyang n kam kashun hkat ai ningdaw n htuk (Myiman kang hkat) nna, Sinna maga (Ya na Gala mung) mungdan ningnan ninghtawn ningngat gaw de yu wa na dawdan u ai.
Raitim shi gaw shi a daidaw buga Mung- hka Mung-ja de kanu yan kawa hpe shawng wa jahkrum da na matu yu wa sai. Mung-hka Mung-ja kaw na bai galang hyen n-gun luksuk hte, shi a salung sala ni yawng masha n-gun 900 hte Mawgawng, Mung yang, Mungmit (Ya na Myen mung gata)hku lai wa nhtawm Patkai bum hku majan gasat nna Mung-pa kam (Kamrup, ya na Asam mungdaw) shara de du mat wa u ai. Ndai shara kaw du ai hte shi a Ahawm hkawseng mungdan gaw sharawt hpang wa nu ai. Mi moi kaw na dai shara hkan shanu nga ai amyu kaji law law ni pe mung tinang a n-gun shatai gumhpawn la nna Tarau hkanu pa dam ai lamu ga ginra ma hkra hpe Ahawm hkawseng hkawhkam mung maden gawgap tawn u ai. Dai majaw dai prat na Jinghpaw hte Sam amyu ni a lamu ga jarit masat kaba gaw Tarau hkanu rai nga ai. Tarau hka wawra hkran gaw Sam amyu ni a mung maden rai nna, Tarau hkanu ndai hkran de gaw Jinghpaw ni a Lajawn Hpung Nawn hte Chyaukang La Mawhkyu yan e, lamu ga mung maden tawn ai Jinghpaw lamu ga shara rai nga ai. Ya hpang daw Gala asuya prat du wa ai shaloi, Sam ni mung Jinghpaw ni nga ai shara de bu htawt shang wa ai rai nga ai. Daini na Indiya Arunacha ga na Chawnghkam hte Namsai gaw moi Lahtaw du ni a lamu ga shara rai nga ai. Dai majaw Sam ni a gata lam labau hpe Jinghpaw ni mung ram ram chyoi da nga u ai.
Jinghpaw ni hkai ai Tai Ahawm ni a labau lawnglam: Jinghpaw ni mung Tai Ahawm ni a kaji hpe Miwa amyu kaw na bran ai hku tsun hkai nga ai. Mung-ri mung- ram kaw na ginru ginsa yu hkrat wa ai Sam ginru ginsa ni gaw Yinnan mungdaw hte Myen mung Mawgawng, Mung yang hte Mungmit shara ni hkan galaw lu galaw sha pra nga ma ai. Indiya ga na Tai Ahawm Sam amyu ni gaw Mawgawng shara na Sam ginru ginsa hpung ni re ai lam tsun hkai nga ai. Miwa hkawhkam shayi jan a kasha numsha gaw shinggan na ma shangai u ai. Shaloi hkawhkam aming hte maren, kanu hte kasha hpe kaga salung sala nkau mi hte hpawn, hkali wawn kaw shatsawt shayawng dat u ai. Shayawng dat ai hka gaw grai hpungtang sung nna nsam tsit nga ai majaw dai hka hpe Sam ni gaw Nam kyu (Mali hka) ngu shamying da nga ai. (Sam ga hku 'Nam' gaw hka, 'kyu' ngu ai gaw tsit ai nsam hpe tsun ai). Mali hka gaw nungshawng nungbai (zinlawng) grai law ai hkanu rai nna zinlawng shara mi kaw shannu hkring mat nu ai. Shannu hpe shayawng dat ai shaloi hkai nmai nli naili tum hkum sumhpa yawng ra nrawng hkra shalawm dat u ai; Sumring, noiyang, wahkum, hkumpak, naimam nli amyu myu rai nga ai. Dai hte maren, hkring mat ai zinlawng shara hta hkailu hkaisha mare de nga hpang wa nu ai. Dai zinlawng kaw ramram ten na hkra nga ai shaloi, kanu mung kaga la ni hte dinghku mung she nde a dawng, ma lahkawng bai nga wa nu ai. Lani mi kasha ni gaw kanu hpe kawa a lam san yu u ai.
Kanu mung hpa n chye tsun nna lani mi kawa du wa na re ngu, Mu Sinlap nat hpe jawjau u ai. (Mu Sinlap hpe Ahawm amyu ni gaw 'Indraw Bawngkhaw' nga tsun ai). Mu Madai nat hpe jawjau ai hte maren lamu na sagya gaw, hkanghkyi tai hpan shang nna du sa ma ai. (Sam ni gaw hkanghkyi hpe Nyi nghau hkam(Baren zawn hkanghkyi zawn singkaw tu ai dusat )ngu nna tsun ai. Shaloi kanu gaw kasha hpe na nwa hpe nang mu yang n hkrit na nni? Ngu u ai, kasha mung awa she rai yang gaw n hkrit nngai, ngu bai htan u ai. Shaloi kanu gaw hkanghkyi shabam nna du sa ai hpe kasha hpe madun dan u ai. Kasha mung kawa hpe mu nna, kanu hpe bai san mu ai gaw: "Nu e, nang gaw kadai na shu kasha rai kun i?" Kanu mung kasha e san ai hpe, tsun ging ai made tsun dan u ai. Shaloi kasha mung, "Nu e, nang hkawhkam shayi sha rai teng yang gaw, nang hta sakse madun na hpa baw masat masa nga a ni? Ngu bai san ai shaloi, kanu gaw, hkawhkam htingnu kaw na lawm wa ai ta chyawp hte lairi pinlung nba (Grai ngang ai lairi sumpan) shaw madun u ai. Gara lam nan e du wa ai kun? Ngu bai san yang. Mali hka hkahku kawn e lung wa yang nji nwa ni nga ai shara de du wa na re, ngu tsun dan u ai. Gaja wa kasha mung ganau yan hte rau hkahku de hkan lung wa yang, lamu ga jarit shara mi kaw, jarit sin hpyenla ni hte hkrum u ai. Jarit sin hpyenla ni mung ma ni hpe hkap jahkring san jep yu yang, gasat na hpyen tam sa ai lam gwigwi tsun wa u ai. Shaloi jarit sin hpyenla ni gaw: "Ma she re wa, taptap nga ga shaga ai gaw kaning re ai ni wa rai kun, kaning rai gasat na hpyen wa me sa tam hkawm ai kun?" Ngu, mau mat ai hte lahta na seng ang ai ni hpe shiga shana dat ma ai.
Lahta na ni mung seng ang ai rung de lawan woi wa na matsun dat u ai. Rung du wa ai shaloi, hpa baw sa tam hkawm ai lam ni bai gahtap san jep yu yang, gasat na hpyen sa tam hkawm ai lam bai tsun wa ai. Shaloi, lahta na ni mung kadai kasha re ai lam, hpa baw mabyin masa byin ai lam ni hpe atsawm bai gahtap san yu yang, hkawhkam shayi jan ganau kaji dik na kasha re ai lam tsun dan wa ma ai. Shannau ni a nu hpe dai zawn hka shayawng kau dat ai majaw matai dawp na lung wa ai re lam tsun dan wa ai. Sakse hpa nga ai lam bai san yu yang, kanu e jaw dat ai hkawhkam hkaw na ta chyawp hte lairi sumpan hpe hkrak shaw madun u ai. Shaloi hkawhkam wa gaw shannau ni marai masum hpe, chyingbau langai, nhtu langai hte hka u langai hpra di jaw dat nna numhtet shaman dat ya mu ai. Chyingbau jaw ai gahpu ba wa hpe: "Chyingbau ndai wa, nang n dum ai sha shi hkrai shi ngoi wa ai shara hta mare de u." Nhtu jaw dat ai wa hpe mung: "Na nhtu ndai, shi hkrai shi n-gang kaw na shaw hkrat wa ai shara kaw nang mare de u." Hka u jaw ai wa hpe mung: "Hka u ndai wa, shi hkrai shi u ka (U rawng) gata na lawt pru wa ai shara kaw mare de u." Ngu numhtet shabawn dat u ai. Dai rai nna shannau marai masum (Jau Hpya Hawseng, Jau Sua Hka Hpa hte Jau Sam Luang Hwi Mung shannau ni masum hpe daini mung Sam amyu ni hkungri masum tawn hkungga nawng jau nga ai.
Mawgawng kaw gawkngu masum daini du hkra jawjau nga ai) ni mung lu lawm wa ai kumhpaw kumhpa ni hte rau, mare dingdung lam bai yu wa ma ai. Gaja wa, nhtoi aten na na hkawm sa nga yang, hkrun lam shara mi hta chyingbau gaw kadai n dum ai sha shi hkrai shi dum ngoi wa u ai. Shing rai gahpu ba mung hkawhkam wa numhtet dat ai hte maren, chyingbau ngoi ai shara kaw mare de wa nu ai. Dai shara hpe daini du hkra Mawgawng (Chyingbau ngoi nsen) ngu shamying da nga ai. Nhtu kumhpa lu ai wa mung, matut hkawm sa nga yang, nhtu mung kadai n shaw ai sha shi hkrai shi n-gang kaw na hkrat wa u ai. Numhtet dat ai hte maren, nhtu hkrat ai shara kaw mare de hpang wa nu ai. Dai shara hpe daini du hkra Mungmit ngu shamying tawn nga ai. Sam ni gaw nhtu nhkyi hpe mit nga tsun ai, mung ngu gaw mungdan, mung mare hpe tsun ai. Hka u kumhpa lu ai wa mung, kadai ka n hpaw ya ai sha shi hkrai shi u ka gata na le pru mat wa u ai. Shi hkrai lawt pru mat ai hka u hpe gawn hkan mat wa yu yang, hpun ndung shara mi kaw ngaw ngaw rai dung nga ai hpe mu dat ma ai. Shaloi dai shara kaw mare de hpang wa nu ai. Daini du hkra dai shara hpe Mung yang (Nuk yang) ngu shamying da nga ai. Sam ni gaw hka u hpe nuk yang nga tsun ai. Nuk yang kaw nga aten na wa ai hta hkan nna Mung yang mying mying wa ai re.
Dai rai nna Mawgawng Jauhpa/ Chyauhpa (Du magam) kasha gahpu ba gaw ganau yan hte kaga sakse sakgan myitsu salang ni hpe mung saw shaga la nna, mayu ga nna e ula tanggawng langai mung lawm yu hkrat wa ai hpe hkawhkam wa a numhtet ga hpe, prat tup myit ga matsing tawn na matu, shara mi kaw chyawm ga shaka la sat sha na lamang galaw wa nu ai. Dai rai nna shannau ni yawng, ya na Gala mung hte Myen mung jarit bum mayan shara mi kaw ga shaka sakse ula tanggawng hpe chyawm sat sha nu ai. Ula tanggawng hpe sat na shaloi matan shaman ai ga hta: Baw wa sha yang gaw, yawng na ningbaw tai na. Singkaw wa sha yawng gaw, yawng hpe magum (Zinlum) la ngut na. Lagaw wa sha yang gaw, yawng hpe mung hpre sha (Uphkang sha) ngut na. Salum wa sha yang gaw, myit galu kaba myit rawng na, ngu shaman let ula tanggawng hpe sat sha u ai. Shadu jahkut tawn ai hpang, baw wa gaw, ngu san yu yang, ganau langai gaw: "AWh aw... Nang Ahpu na, nang Jau (Wa Jau) na luti (N hka kinyang) zawn gawgaw san ai wa i? Ngu san u ai. Shaloi gahpu ba gaw, re, ngu tsun dat u ai. Ganau gaw: "E... dai ngai sha kau sai gaw." Ngu tsun dat u ai. Shaloi ngam ai ni mung: "E... Dai hku nga yang, nang gaw yawng na ningbaw rai sai." Ngu hkap masat u ai. Singkaw wa gaw? Ngu bai san yu yang. Layit zawn san ai wa i? Nga bai san u ai. "E... Dai ngai sha kau sai gaw." Nga bai htan u ai. Shaloi ngam ai ni gaw: "E... Nang she magum la ngut sai gaw. Salum wa gaw? Ngu bai san yu yang. Ngajaw si zawn san ai wa i? Ngu san u ai. "Dai ngai sha kau sai gaw." Ngu bai tsun u ai. "E... Rai yang nang myit galu kaba rawng ai wa rai sai, salum kaba wa rai sai gaw."
Dai zawn u sat sha nna shannau ni ya na Ahawm hkawseng mungdan Asam hpe gawgap hpang wa ai rai nga ai. Kadai mung gade a lit garan hkat sai hte maren, tinang hte seng ai magam aming hpe hkan shatup let tinang a uphkang ai ginra hta nga nga ai, kaga amyu baw ni yawng hpe mung, woi ningbaw, woi shinggawn, woi zinlum, hkailu hkaisha lam woi galaw let, Tai Ahawm hkawseng hkawhkam mungdan hpe "Ahawm mungdan" ngu shingteng amying hte gaw sharawt de tawn u ai. Dai Ahawm mungdan hpe Mung-ri Mung- ham ngu tsun ai rai nga ai. Daini Ahawm amyu ni gaw shanhte a labau daini hpe malap kau nga ai. Mung-ri mung-ham hpa re ai lachyum san yu yang mung n chye na mat sai. Ndai maumwi matsun hta hkan nna (Sam ni a ningbaw ningla lit garan ai hpe kasi yu la nna) Indiya kaw nga ai Jinghpaw ni mung daini mayu dama, gahpu ganau, jinghku jingyu manam ni du yang, u baw tawn jaw ai lam gaw, tinang hpe shagrau shareng tawn ai lachyum rai nga ai. Nang gaw baw (Ningbaw) rai sai, nye ningbaw rai sai, ngai a hpu shawng hpu ba rai sai, nang hpe hkungga nngai, nang hpe shareng nngai, nang pe n shayawm nngai, n yu kaji ngai, nang hpe baw nhung n hka tawn nngai, ngu ai lachyum rai nga ai. Jinghpaw ni hte Sam ni gaw mi moi kaw na daini du hkra ganawn mazum nga ai gaw Sam ni a hung lai, bukda makam masham, tsun shaga ga ni kaw na hkawt sawmra hkan kap lawm nga ai. Mying kaw na hkawt: Sam ni a hkungga ai amying Jau /Chyau gaw Jinghpaw ni mung Zau Seng, Zau AWng, Zau Dan, Zau Jen, Zau Sam, Zau Doi, Zau Ra, Zau Raw, Zau Hpan ngu shamying lang chye nga ai.
Sam ni a num ni a Nang mying hpe mung Jinghpaw ni hta: Nang Hkam, Nang Lung, Nang Ja, Nang Ra, Nang Bawk, Nang Seng, Nang Kai... Law law rai nga ai. Jinghpaw Hkahku num ni a "Ningwawt' ngu ai ga mung, Sam ni a 'Nang wat' ngu ai kaw na rai nga ai. Shanhte a ga shaka la ai u gadoi sat sha ai bum hpe mung, Patkai bum ngu, mungkan ting e daini du hkra tsun gajai shamying tawn sai. Ga shaka la shara Patkai bum mying lu wa ai gaw dai shani kaw na ningpawt rai nga ai. Patkai (Laepet kai), Sam ga hku "Pet" ngu gaw gadoi, "Kai" ngu gaw u, ga shaka la u gadoi sat sha ai shara/ bum ngu ai rai nga ai. Hkashi hkaraw e n dan ai bum gaw Patkai bum sha nga ai. Wawra maga na hka gaw wawra maga yawng, ndai maga na hka gaw ndai maga yawng, wawra maga na hka wa ndai de n rap, ndai maga na hka wa wawra maga n rap rai, bum tingkye n nga ai Patkai bum tingyan galu dik rai nga law. Hkailu hkaisha tamlu tamsha lam woi hpaji hta kungkyang ai hte maren: N-gu mam hpe mung grai shareng chye ma ai.
Mam gaw Sam ni a hkap la ai makam hta dinghku kanu hte shabung da nga ai. Kaga langai gaw hkawn ngu ai asak sai lam hte shabung da nga lu ai. Dai majaw naimam hpe mayat maya asak jaw ai kanu ngu, Karai zawn hkungga la-ra shareng chye ma ai. Hkauna mam mu tawm ngut ai hpang raitim, jahtum na ntoi mam (Agat ayai re nga ai mam nwai/ mam singkoi)ni hpe du hkra, naimam sut ngu nna atsawm hta lakawn la nna baw kaw mara let dum nta de naimam sut shaga la wa chye ma ai. Ni-jawng Ham, daini anhte Wunpawng myu sha ni hta mung galaw lu galaw sha ai lai ladat hpaji ni mung, Sam ni kaw na tsawmra la lang, shamying lang ai lam ni law law nga ai: Hkauhting hkauna galaw sha lai ladat, kaga malu masha ni: Hkau puk, hkau pawng, hkau lam, hkau nung, hkau mau, sum wan, pakkat sum, hkau tek, nu je, nu sum, pa sum, pa sa, pa tik, pa mawk, pa nau, pa pying ni law malaw bung nga ai.
Matsing da ging ai lam ni: Ahawm mying lu hpang ai: Nam kyu hka (Mali hka) zinlawng kaw nga ai ten, sagya wa gaw hkanghkyi tai hpan shang nna shabam du wa ai "Auhawm... Auhawm..." nga shabam ai nsen hpe la nna Ahawm ngu ai mying lu hpang wa ai re nga tsun ai. (Kaga amyu ni dai ginru ginsa Sam hpung ni hpe gara hku n chye shamying nna hkanghkyi a shabam nsen hte shaga shamying hpang ai rai yang rai na). Raitim, kaga amyu ni Ahawm ni a lam hpe gajai nga ai Ahawm mying gaw hkanghkyi shabam ai labau hpe law malawng tsun hkai nga ma ai. Dai hte maren, shanhte a kaji kawa aru arat lam hpe mung masha ni amyu myu ntsen ai hku tsun tawn ai lam ni mung law law nga u ai. Sam ginru ginsa hpung ni kaw na nambat langai Gala mung de du shang wa ai ni hpe dai ginra na masha ni gaw shanhte hpe Ahawm ngu shamying hpang wa ai re. Ahawm ni a lam hpe gara hku mu mada nna Ahawm shamying wa ai lam chyawm gaw ga san hpa rai nga ai. Tsa ban 13 jau nna Jaulung Sua Hka Hpa gaw salung sala luksuk ni hte hpawn AD1228 hta woi shang wa ai re.
Shanhte hpe 'Sam' ngu ai gaw kaga amyu (Jinghpaw, baw daw) ni shaga shamying ai lam sha rai nga ai. Jinghpaw salang ni tsun ai hta: Kanu ma shangai ten, ma gaw pru dat shang dat rai, myiman nsam chyu ya kra ya kra rai, shangai gaw n shangai wa nna myiman nsam chyu kra madun ai kaw na Sam ngu shamying hpang wa ai re nga tsun hkai nga ai. Jinghpaw ni a gaw daini du hkra myiman nsam hpe 'Nsam' nga nna nau n tsun ai. • 'N' a nsen hpe shazim tawn nna 'Sam' nga nna she law malawng tsun shapraw nga ai. Ga shadawn: Jinghpaw ni a 'Kachin' mying lu wa ai hpa mung she nrai na i! Kaga langai gaw Jinghpaw ni hta htinggaw mying lu ai mung n yak nga ai: Majap hpun chyu hkai ai ni hpe Majap ni, kadung tu pawt na nta htinggaw ni hpe Kadung ni, wa nau yaw ai ni hpe Wa yaw ni... Zawn rai nga ai. Sam ni mung Ma la mahtang hpe 'Sam' nga nna tsun nga ai (Raitim nsen n bung na re): Ai, Ngi, Sam, Sai, Ngaw, Luk... Shanhte a kaji kawa wa Mali hka zinlawng kaw du sa ai shaloi hkanghkyi hte baren numraw hkum gayau gaya rai shabam du sa ai auhawm nga nsen hpa la nna 'Ahawm' amyu mying lu hpang wa ai zawn.
Dai hkanghkyi hpe Sam ni gaw Nyi nghau hkam nga tsun ai hpe, htawm hpang Ahawm ni Gala makam masham htunglai gayau mat ai hpang, Gala ni gaw hkanghkyi hpe 'Sing' nga tsun ai hta hkan nna, Ahawm ni mung masha a mying hpe 'Singh' shing nai 'Hinghaw' nga nna shamying shalawm wa ai. Lachyum gaw 'Singh' lawm ai masha mying gaw Ahawm sai ajet rai sai ngu ai de lachyum hta wa sai. "Singh' lawm ai ni gaw Ahawm hkawhkam aru arat ru sai ajet hku hkap la masat nga ai. Ga shadawn: Sua Hka Hpa (1228-1268), Sua-ip Pawng Hpa (Gaurinath Singh), Sua Pat Hpa (Gadadhar Singh 1681-1696), Sua Taan Hpa(Siva Singh 1714-1744), Sua Ren Hpa(Rajeshwar Singh1751-1769), Sua Nen Hpa (Pramatta Singh 1744-1751), Sua Hkrung Hpa(Rudra Singh 1696-1714), Sua Dang Hpa (Bamuni Kawnwar 1398-1407), Sua Hkrung Mung (Chakradhwaj Singh)... Nga ai mying ni mung Ahawm sai ajet kaw lawm nga ai. Shawng daw mying ndai ni: Sua Hka Hpa, Sua-ip Pawng Hpa, Sua Hat Hpa, Sua Tang Hpa ndai mying ni gaw ban prat hpang e shamying jat ai mying ni she re ai. Lachyum gaw, Sharaw zawn shingkang ai, nhtu zawn dai ai, magrau grang ai share mying jaw ai rai nga ai. Moi na labau prat na mying n rai nga ai.
Sam ni a htung hta du magam (Jau/ Chyau) tai na n yak ai. Hpa n re ai yu maya masha mung ja gumhpraw loi sut su, mare de hpang ai wa rai jang shagrau mying hte gade n na yang du magam tai wa wa re ai akyang sat lawat mung lawm nga lu ai. Hkun Lung: Majoi kaman ahkun hta sha du wa, ngu ai lachyum rai nga ai. Hkun Lai: Nang lam kaba wa, ngu ai lachyum rai nga ai. Chyingbau ngoi ai nsen hte Mawgawng mare de wa ai zawn, daini du hkra Ahawm amyu ni gaw poi kaji, poi kaba shagu chyingbau n lawm yang poi n byin ma ai. Indiya mung nga Tai Ahawm ni gaw gaungwi ngwi shanhte a labau ni hpe alun shapraw sawk sagawn dingyang rai nga ai. Shanhte Gala amyu n re ai hpe chye wa nna, Gala ni a kuluni uphkang gata na lawt wa lu na matu 1982 ning hta mungdan shanglawt rawt malan bungli hpe hpang wa nu ai. ULFA (United Liberatiawn Frawnt awf Assam): Gala asuya kuluni uphkang gata na shinggyim ahkaw ahkang hte, tengman rap ra tara n jaw lu ai majaw, amyu sha lawt lam shanglawt majan, ngu ai rai nga ai. 1989 ning shata man 12 praw 12 hta ndau shabra tawn u ai.
Ra rawng lam nga yang, sharai la ya mi
" Oi lik shaga nchyoi, oi wang law, Zaw nawng lihta (lahta) yawng gamang a law, Myitsu goi shawi e, dahkuk ninglen da hting law, Myitsu ningnen e sharin law, Mahku numrawng mung grai pyaw, Zaw nawng lihta yawng mung hpru dai, lusha hangia yawng mung htaw ya, ban ya dat sai oi... Wunpawng kumhpa sakse nang tai, Jaw prat lamun latsa, amyu a htunghking maka mung nang tai nga u oi.."
